چشم‌انداز روز

در پی  حضور و سخنرانی علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در مراسم نماز روز جمعه تهران پس از هشت سال غیبت، پس از رخدادهای ماه‌های اخیر در ایران، که قربانیان زیادی را هم برجای گذارد، افکار نه تنها افکار عمومی بلکه سیاستمداران داخل و خارج ایران، نسبت به این سخنان واکنش‌های اغلب منفی نشان دادند. افکار عمومی در انتظار دست کم یک پوزش‌خواهی از سوی بالاترین مقام رسمی کشور پس از سرنگونی هواپیمای اوکراینی بودند اما بیشترین بخش اظهارات علی خامنه‌ای به تجلیل از قاسم سلیمانی و سعی در تحقیر ایالات متحده آمریکا و به ویژه شخص رییس‌جمهوری این کشور داشت، که البته واکنش دونالد ترامپ را هم در پی داشت... دونالد ترامپ در یک پیام توئیتری پس از اظهارات علی خامنه‌ای نوشت: «این رهبر به اصطلاح معظم ایران که این اواخر چندان عظمتی برایش باقی نمانده، حرف‌های مزورانه‌ای درباره آمریکا و اروپا زده است». در حالیکه ایران در سخت ترین شرایط تاریخی قرار دارند این موضع گیری رهبر جمهوری اسلامی ایران، حسن شریعتمداری دبیرکل شورای مدیریت گذار، در گفتگو با بخش فارسی رادیو بین‌المللی فرانسه، گفت: بر این باور است که اینگونه موضع‌گیری حاکی از آن است که اگر مسئولان جمهوری اسلامی ایران، توان داشته باشند نه تنها هیچگونه همدلی با افکار عمومی و مردم خشمگین سرزمین خود ندارند، بلکه در صدد این هم نخواهند بود که اندکی اعتماد این مردم را بدست آورند و بر سرکوب بیشتر إصرار می‌ورزند. رهبر جمهوری اسلامی ایران، تاکید کرد که آنها که نه غزه، نه لبنان، گفتند حتی جان خود را برای ایران فدا نکردند، این اظهارات هم واکنش‌هایی را بدنبال داشت که گویا تلاش آیت الله خامنه‌ای ایجاد شکاف و گسست در میان اقشار جامعه در همراه کردن بخشی از جامعه با خود و نظام اسلامی بوده است. حسن شریعتمداری در تحلیل این مطلب گفت: هدف علی خامنه‌ای در ظاهر شدن پس از هشت سال در تریبون نماز جمعه، إحساس خطری بود که در شکاف ایجاد شده میان نیروهای خود داشت، زیرا افراد خودی نظام هم در میان نزدیکان خود بدلیل اقدامات سرکوبگرانه و خشونت‌بار در معرض انتقاد قرار دارند که همین امر امکان ریزش نیروهای وفادار به نظام را موجب خواهد شد و رهبر جمهوری اسلامی ایران در هراس است که دستگاه سرکوب نظام فرو بپاشد و با ساختن اسطوره‌هایی همچون قاسم سلیمانی سعی دارد تا آنان را امیدوار سازد اما نیروهای نظام هم می‌بینند که کشور از سوی بالاترین مقام به سوی نابودی کشانده شده و در یک برهه‌ای از این نظام خواهند برید.

پس از چند روز تبلیغات حکومتی، روز جمعه رهبر جمهوری اسلامی ایران در نماز جمعه تهران سخنرانی کرد و بار دیگر به حملات سپاه علیه پایگاه های آمریکا و همچنین مراسم تشییع جنازه قاسم سلیمانی پرداخت. مجید محمدی، تحلیلگر مسائل ایران در گفت‌وگو با بخش فارسی رادیو بین المللی فرانسه، این اظهارات خامنه ای را بررسی می کند.

١٠ روز پس از اعلام "گام نهایی" ایران در تعهدات برجام، سه کشور اروپایی امضاکننده این قرارداد، فرانسه، آلمان و بریتانیا، با انتشار بیانیه‌ای روز سه‌شنبه ۱۴ ژانویه اعلام کردند که در پاسخ به این تصمیم، «مکانیزم ماشه» را علیه جمهوری اسلامی فعال کردند. ایران هم در واکنش به این موضوع هشدار داد که «اگر اروپایی‌ها بخواهند از فرآیند حل و فصل اختلافات در کمیسیون مشترک برجام سوءاستفاده کنند، باید خود را برای پذیرش تبعات آن آماده کنند». ژان-ایو لودریان، هایکو ماس و دومینیک راب، وزرای امور خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا گفته‌اند که هدف این سه کشور از فعال کردن مکانیزم ماشه، پیوستن به سیاست‌های ایالات متحده علیه ایران نیست. تورج اتابکی، پژوهشگر ارشد در پژوهشکده تاریخ اجتماعی و استاد کرسی تاریخ اجتماعی خاورمیانه و آسیای مرکزی در دانشگاه لیدن هلند در پاسخ به این پرسش که هدف اصلی اروپایی‌ها از فعال کردن این مکانیزم چیست؟ به بخش فارسی رادیوی بین‌المللی فرانسه می‌گوید: «هدف، شلیک تیر خلاص برجام بود و این قرارداد به نحوی به پایان رسیده است». سخنگوی وزارت خارجه ایران فعال شدن مکانیزم ماشه را فرایند «انفعالی و از موضع ضعف» خواند و گفت، ایران به آن پاسخی «جدی و قاطع» می‌دهد.از تورج اتابکی پرسیده‌ایم که به توجه به وضعیت کنونی، ایران چه نوع پاسخ قاطعی می‌تواند به اروپائیان بدهد؟ بر اساس گفته‌های وی، «ایران همواره اروپا و آمریکا را تهدید می‌کند که در صورت اعمال فشار بیشتر، منافع آن‌ها در خاورمیانه به خطر خواهد افتاد». بوریس جانسون، نخست‌وزیر بریتانیا روز سه‌شنبه ۱۴ ژانویه از دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا خواست تا توافق هسته‌ای با ایران را با توافق جدید مورد نظر خود جایگزین کند. در همین حال "واشنگتن پست" با انتشار گزارشی مدعی شد که چند روز پیش از فعال شدن مکانیسم ماشه، رئیس جمهوری آمریکا اروپایی‌ها را به افزایش تعرفه خودروها تهدید کرده بود.از تورج اتابکی پرسیده‌ایم که وی این موضوع را چگونه ارزیابی می‌کند؟ وی در پاسخ می‌گوید که «اروپا و آمریکا در مورد موضوع برجام هم‌نظر هستند و در آینده، به دلیل تصمیمات ایران، چین هم به آن‌ها خواهد پیوست». مشروح گفتگو با تورج اتابکی را می‌توانید در فایل صوتی چشم انداز روز گوش کنید.

سه کشور اروپایی امضا‌کنندۀ برجام – فرانسه، بریتانیا و آلمان – بالاخره بعد از چند هفته هشدار، به یکی از مواد توافقنامۀ اتمی متوسل شدند که به "ساز و کار حل اختلاف" یا "مکانیسم ماشه" شهرت دارد. این تصمیم جدید که با اعتراض ایران و روسیه مواجه شد، فشار بیشتری بر دولت ایران وارد می‌آورد زیرا می‌تواند در نهایت، به بازگشت تحریم‌های بین‌المللی بینجامد. سعید محمودی، کارشناس حقوق بین‌الملل، معنای "ساز و کار حل اختلاف" را در برنامۀ چشم‌انداز روز شرح داده است... روز گذشته - روز سه‌شنبه ٢٤ دی/ ١٤ ژانویه – فرانسه، بریتانیا و آلمان فعال شدن "ساز و کار حل اختلاف" را رسماً اعلام کردند. در پاسخ، ایران این تصمیم را "از موضع ضعف" دانست و روسیه نیز اعلام کرد که اقدام سه کشور اروپایی "شانس حفظ توافق هسته‌ای را به طور جدی کاهش می‌دهد"... اما "ساز و کار حل اختلاف" که در توافقنامۀ اتمی پیش‌بینی شده بود چیست و فعال شدن آن چه پیامدهایی خواهد داشت؟ سعید محمودی، استاد حقوق بین‌الملل در سوئد، پس از شرح مراحل مختلف این "ساز و کار" می‌گوید که اگر در مراحل اولیه، اختلافات حل نشود، پرونده به شورای امنیت خواهد رسید. شورای امنیت یک ماه فرصت خواهد داشت تا قطعنامه‌ای صادر کند و بدین وسیله تعلیق تحریم‌های بین‌المللی را ادامه دهد، یا به گفتۀ سعید محمودی "تحریم‌هایی که به خاطر برجام معلق شده، به همان ترتیب معلق بماند". اما اگر ظرف ٣٠ روز چنین قطعنامه‌ای صادر نشود، "تمامی آن تحریم‌ها خود به خود بازخواهد گشت"... به عقیدۀ سعید محمودی تصمیم اخیر اروپاییان حاکی از آنست که "آنها به این نتیجه رسیده‌اند که راه دیگری باقی نمانده و فقط برای حفظ آبروی خود – که بگویند ما هم کاری کردیم – دست به این اقدام زده‌اند". به گفتۀ سعید محمودی "باید انتظار داشت که برجام به پایان برسد"... مشروح توضیحات دکتر سعید محمودی را در فایل صوتی گوش کنید

در حالی که قوۀ قضائیه ایران می گوید عده ای را در پیوند با ساقط شدن هواپیمای مسافربری اوکراینی جهت تشکیل و بررسی پرونده دستگیر کرده است، حسن روحانی خواستار تشکیل دادگاه ویژه توسط قوۀ قضائیۀ ایران شده و در هر حال سران دو قوۀ اجرایی و قضایی ایران تأکید می کنند که به هیچ عنوان نمی پذیرند که بررسی این پرونده به تضعیف سپاه پاسداران و یا دیگر ارکان نظام اسلامی ایران منجر شود. چه نهادی صلاحیت رسیدگی به پروندۀ ساقط شدن هواپیمای اوکراینی را دارد؟ آیا از کسانی که جامعه - به دلیل تلاش برای پنهان نگاه داشتن علت این سقوط - سلب اعتماد کرده، می توان انتظار برگزاری دادگاهی صالح و عادلانه را داشت؟ و آیا اساساً جامعۀ بین المللی به ویژه دولت کانادا برگزاری چنین محکمه ای را از سوی دولت ایران خواهند پذیرفت؟ عبدالکریم لاهیجی، حقوقدان و رئیس افتخاری فدراسیون بین المللی جامعه های دفاع از حقوق بشر، در پاسخ به این پرسش ها از جمله گفته است : جامعۀ جهانی به ویژه دولت کانادا که شماری از کارشناسان خود را از هم اکنون به ایران فرستاده به هیچ عنوان چنین باصطلاح دادگاهی را نخواهند پذیرفت. رئیس جامعۀ دفاع از حقوق بشر ایران گفته است که تمام تلاش رهبران جمهوری اسلامی پس از پذیرفتن نقش خود در سقوط هواپیمای اوکراینی این است که همانند پرونده های قتل های زنجیره ای یا بازداشتگاه کهریزک این پرونده را نیز اولاً مشمول مروز زمان کنند و ثالثاً مانع از پی گرد قانونی مسببان اصلی فاجعه شوند. لاهیجی تصریح می کند : دست کم در پروندۀ قتل های زنجیره ای محمد خاتمی وزیر اطلاعات را برکنار کرد، هر چند خود وزیر اطلاعات که بر اساس نتایج تحقیق دستور قتل ها را صادر کرده بود هرگز تحت پی گرد قانونی قرار نگرفت و کمترین اتهامی متوجه وی نشد. عبدالکریم لاهیجی سپس افزوده است که ساقط شدن هواپیمای اوکراینی توسط پدافند هوایی سپاه پاسداران پیش از آنکه موضوعی حقوقی باشد، مسئله ای سیاسی است. او با استناد به اصل ۱٧٦ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می گوید : کمترین اقدام پس از فاش شدن نقش حکومت ایران در سقوط هواپیمای مسافربری اوکراینی و کشته شدن سرنشینان آن برکناری رئیس جمهوری به عنوان رئیس شورای عالی امنیت ملی و شخص رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه ای می بود که به عنوان فرماندۀ کل قوا به طور استثنایی در جلسۀ تصمیم گیری شورای عالی امنیت ملی پس از قتل قاسم سلیمانی حضور یافته بود. عبدالکریم لاهیجی تأکید می کند که در همین جلسه با حضور خامنه ای و روحانی و دیگر سران کشور تصمیم "انتقام سخت" از آمریکا گرفته و اعلام شد و اجرای آن به پس از مراسم تدفین قاسم سلیمانی موکول گشت.  عبدالکریم لاهیجی می افزاید : اینکه چرا در روز بمباران پایگاه های آمریکایی در عراق توسط سپاه پاسداران، همزمان تدابیر لازم جهت تضمین امنیت هواپیماهای مسافربری در حریم هوایی ایران اتخاذ نشد، خود معمای بزرگی است که مسئولیت آن در هر حال و در وهلۀ نخست متوجۀ شخص رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه ای، و رئیس جمهوری اسلامی ایران، حسن روحانی، است. با این حال، لاهیجی تأکید می کند که رهبران ایران به جای روشنگری و رعایت شفافیت در این پرونده در نهایت بی آزرمی در روزهای نخست به مردم ایران و جهان دروغ گفتند و در جهت کتمان کردن حقیقت ماجرا کوشیدند و حالا که ناگزیر از پذیرش مسئولیت خود در این قضیه شده اند، می خواهند با احالۀ پرونده به قوۀ قضاییه ایران، از اجرای عدالت جلوگیری کنند.