اتاق موسیقی

مسابقات بین‌المللی موسیقی چایکوفسکی که هر چهار سال یک بار در مسکو برگزار می‌شود، گاه با بازی‌های ورزشی المپیک مقایسه شده است. در این کنکور پرآوازه، برجسته‌ترین نوازندگان جوان دنیای کلاسیک به امید دستیابی به آیندۀ حرفه‌ای درخشان و شناخته شدن به عنوان تکنواز (سولیست )، به میدان رقابتی سخت و بی‌رحمانه قدم می‌گذارند. امسال، برای نخستین بار در رشتۀ پیانو، یک جوان فرانسوی به اسم الکساندر کانتوروف جایزۀ اول را گرفت. حرفۀ نوازندگی در عرصۀ موسیقی کلاسیک به چنان سطحی از کمال‌طلبی و وسواس رسیده که جز با وقف تمامی زندگی، به دست نمی‌آید. همانطور که ورزشکاران در سطح المپیک طی سال‌ها، هر روزه، چندین ساعت را به تمرین اختصاص می‌دهند، نوازندگان کلاسیکی که رویای رسیدن به سطح بین‌المللی را در سر می‌پرورانند نیز با همان فشردگی و سنگینی آموزش می‌بینند و تمرین می‌کنند. تفاوت اینجاست که ورزشکار فقط سال‌های جوانی‌اش را برای فعالیت حرفه‌ای دارد اما نوازنده می‌تواند تا آخر عمر به کار ادامه دهد و حتی مدام کمال یابد. تماشای فیلم‌های موجود از اجراهای بزرگانی مثل ولادیمیر هوروویتس یا آرتور روبینشتاین که در سنین کهولت و در روزهایی که راه رفتن برایشان دشوار شده بود، ناگهان پشت پیانو شور و نیروی جوانی خود را باز می‌یافتند، همیشه شگفت‌آور و تحسین‌برانگیز است. جهانی بسته و نخبه‌گرا رسیدن به اوج در جهان نوازندگی کلاسیک، در دسترس هرکس نیست. الکساندر کانتوروف ٢٢ ساله که در روز ٢٧ ژوئن ٢٠١٩ جایزۀ اول نوازندگی پیانو را در مسکو دریافت کرد، از سه سالگی پشت پیانو نشسته است. پدر او رهبر ارکستر و مادرش نوازندۀ حرفه‌ای است. او اولین پیانیست فرانسوی است که کنکور چایکوفسکی را برنده می‌شود. با نگاه به زندگی و سوابق نوازندگان کلاسیک درجه اول، می‌بینیم که تقریباً همگی از محیط‌های مشابه برآمده‌اند: خانوادۀ اهل موسیقی و هنر، رفاه مادّی و البته شروع آموزش از کودکی. بدین ترتیب موسیقی کلاسیک - هر قدر هم برای ترویج آن در میان عامّه تلاش و تبلیغ شود - در نهایت متعلق به خواص است. کسانی که تلاش کرده‌اند از مسیرهای غیرمعمول به جمع محدود نوازندگان ردۀ بالا وارد شوند، به خوبی آگاهند که چه موانعی بر سر راه است و تا چه حد دستیابی به یک شغل نوازندگی – تک‌نوازی که هیچ – در ارکسترهای بزرگ به نظر غیرممکن می‌آید. کنکورهای بین‌المللی: راهی برای ورود به محفل نخبگان به همین دلیل کنکورهای بین‌المللی نوازندگی امروزه از اعتبار و رونق زیادی برخوردار است. در واقع این مسابقات، یکی از راه‌های ورود به آن دنیای بسته و نخبه‌گرا است و اگر احیاناً نوازنده‌ای برخاسته از طبقات پایین جامعه بخت اندکی برای صعود داشته باشد، از طریق همین کنکورهاست. برخی از این کنکورها شهرتی ملی دارند و برخی دیگر شهرت و اعتبار جهانی. مسابقات چایکوفسکی که از سال ١٩۵٨، هر چهار سال یکبار برگزار می‌شود، کم‌کم به یکی از پرآوازه‌ترین کنکورهای موسیقی جهان تبدیل شده است. این مسابقات در آغاز فقط به پیانو اختصاص داشت اما به تدریج به آواز و سایر سازها هم بسط داده شد. با اینحال رقابت نوازندگان پیانو همچنان کانون توجه علاقه‌مندان به این مسابقات روسی است. در حال حاضر، رقیب مسابقات چایکوفسکی را می‌توان کنکور "فردریک شوپن" دانست که هر پنج سال یک بار در ورشو، پایتخت لهستان برگزار می‌شود. این مسابقات البته فقط به پیانو، آنهم فقط به آثار شوپن اختصاص دارد. از دیگر کنکورهای معتبر و بسیار مورد توجه در سطح بین‌المللی می‌توان از کنکور "فریتس - کرایسلر" نام برد که هر چهار سال یک بار در وین برگزار می‌شود و فقط به روی ویولونیست‌های کمتر از سی سال باز است. کنکور پیانوی "کلارا هاسکیل" که هر دو سال در سوئیس برگزار می‌شود نیز به عنوان یکی از مسابقات بسیار نخبه‌گرا و مشکل‌پسند شناخته شده است. هیئت داوران این کنکور در برخی دوره‌ها ترجیح داده است که هیچ برنده‌ای اعلام نکند زیرا "شرکت‌کنندگان در سطح مورد انتظار نبوده‌اند"... دقایقی از نوازندگی پیانوی الکساندر کانتوروف را در فایل صوتی گوش کنید

ترانه‌سرایی‌ در زبان فارسی به ندرت از شعر عاشقانه فراتر رفته است. اما در میان این ترانه‌های عاشقانه، کم نیستند ترانه‌هایی که بخصوص از عشق به فرزند سخن گفته‌اند. با اینحال در این زمینه هم اکثر کارها به قربان صدقۀ فرزند رفتن محدود مانده است. ترانۀ "پسرم" با صدای جمشید شیبانی را شاید بتوان یکی از بهترین‌ها در این زمینه دانست. اگرچه در چند دهۀ اخیر، ترانه‌های ایرانی از حیث موسیقی سفرهای دور و دراز کرده و به همه سبک و فضا و فرهنگی سر کشیده‌اند اما کلام آنها همچنان در محدوده‌ای تنگ درجا زده است. ترانه‌های ایرانی به رغم ظاهر رنگارنگ و پرزرق و برق، در عرصۀ شعر بسیار محافظه‌کارتر از موسیقی باقی مانده‌اند. عشق به فرزند و درونمایۀ ترانه‌ها شاید در نظر اول فکر کنیم ترانه‌هایی که برای فرزند و عشق به فرزند خوانده شده، زیاد نباشند. اما نسبت به موضوعات دیگر، تعداد زیادی ترانه می‌بینیم با اسم "پسرم" یا "دخترم". اینجا بحث "درونمایه" دقیق‌تر مطرح می‌شود: در بارۀ فرزند می‌توان درونمایه‌های متفاوتی را در ترانه ریخت: عشق به فرزند، نصیحت به فرزند یا گله از فرزند... در بارۀ محتوای ترانه‌های ایرانی و درونمایۀ اشعار می‌توانید به این برنامه‌ها رجوع کنید: رشد ناقص واقع گرایی سهم ناچیز واقعیت انسجام ترانه و درونمایۀ شعر تنوع درونمایه ها جمشید شیبانی و "پسرم" در میان ترانه‌های موجود، "پسرم" جمشید شیبانی شاید از بقیه صمیمی‌تر و بکرتر باشد. شعر البته نوشتۀ پرویز خطیبی، دوست دیرینۀ شیبانی است و همان روانی و شیرینی همیشگی قلم خطیبی در آن محسوس است. تاریخ دقیق ضبط ترانه معلوم نیست اما شیبانی آن را در ایام سالخوردگی، در آمریکا ضبط کرده است. از همان بیت اول ترانه، بدون این که جزییات زمان یا مکان ذکر شده باشد، شنوندۀ ایرانی می‌فهمد که صحبت از جدایی، آنهم جدایی‌های سالهای بعد از انقلاب و دوران مهاجرت است: "من و تو مثل دو اقلیم جدادر دو سوی کره سرگردانیم" صدای شیبانی که اینجا دیگر از قدرت و چالاکی جوانی برخوردار نیست و خش و گرفتگی ناشی از گذشت زمان را در خود دارد، تأثیر ترانه را بیشتر می‌کند. عشقی صمیمانه و "پدرانه" در کلام هست که باعث می‌شود فکر کنیم حتماً شاعر از تجربۀ واقعی زندگی خودش سخن گفته است. می‌دانیم که خطیبی هم‌سن و سال شیبانی بود و هر دو در کالیفرنیا زندگی می‌کردند. اما نمی‌دانیم که آیا هیچیک پسری دور از خود داشته‌اند یا خیر. آنچه در پایان شعر بیشتر واقعی بودن تجربۀ شاعر را تداعی می‌کند، غم‌خواری پدر برای فرزند است که به رغم تنهایی و درماندگی خود، غصۀ تنهایی پسر را می‌خورد: "من تنها چه کنم تا نبینم که تو اینقدر تک و تنها شده‌ای"... صدای شیبانی هنگام ادای این جملات چنان شکننده و متأثر می‌شود که انگار همۀ عشق پدران و مادران ایرانی به فرزندان‌ و همۀ نگرانی و چشم‌انتظاری‌شان در قبال عزیزان دورافتاده در این چند ثانیه ترانه ریخته شده است. نمونه‌هایی از ترانه‌ها در بارۀ "فرزند" و "پسرم" جمشید شیبانی را در فایل صوتی گوش کنید

عبدالعلی وزیری که پروردۀ پسرعمویش کلنل علینقی وزیری بود، در جوانی صدایی درخشان داشت و برخی از شاهکارهای کلنل را اجرا کرده بود. با اینحال او که معلم خوانندگانی چون دلکش بود و غلامحسین بنان را به رادیو ایران معرفی کرده بود، خود نتوانست یا نخواست که به شکل حرفه‌ای و منظم خوانندگی یا نوازندگی تار را ادامه دهد. عبدالعلی وزیری سی سال قبل، در تیرماه ١٣۶٨ خورشیدی درگذشت. سکوت هنری او نه به دلیل انقلاب که چندین سال قبل شروع شده بود. عبدالعلی وزیری در سال‌های ١٣۵٠ فقط گهگاه به مناسبت‌های خاصی، مثلاً شب یلدا یا نوروز، در برنامه‌های تلویزیونی که به "بزم" معروف شده بود شرکت می‌کرد و در کنار هایده یا سایر ستارگان آن سال‌ها دو سه بیتی آواز را با صدایی که دیگر چندان توانی نداشت، زمزمه می‌کرد. گاه نیز پنجه‌ای تار می‌نواخت. اکثر این حضورهای اندک با قطعۀ معروف "نمی‌دونی" پایان می‌یافت که با صدای گرم و بم وزیری جور درمی‌آمد. تربیت خشن می‌توان فرض کرد که در حاشیه ماندن عبدالعلی وزیری علل خانوادگی هم داشته باشد. او ٢۵ سال از پسرعمویش علینقی وزیری معروف به کلنل جوان‌تر بود و همیشه تحت آموزش او یا حداقل زیر نگاه تیزبین و سخت‌گیرش قرار داشت. روح‌الله خالقی، دیگر شاگرد کلنل که بعدها "سرگذشت موسیقی ایران" را نوشت و به تفصیل فعالیت‌ها و اثار استادش را شرح داد، گهگاه از عبدالعلی وزیری یاد کرده است. اما عجیب است که انگار روح‌الله خالقی هم به عنوان مورخ موسیقی، عبدالعلی وزیری را چندان جدی نمی‌گیرد و حتی گاه در کتابش (شاید به نشانۀ دوستی) او را "عبدُل" می‌نامد. روح‌الله خالقی در جلد دوم سرگذشت موسیقی ایران می‌نویسد: "کلنل به پسرعمویش دلبستگی بسیار داشت و می‌خواست او را به سبک خود آشنا کند تا بتواند چون صدای بهتری دارد قطعات آوازی را در ارکستری بخواند. این بود که علاقۀ مخصوص به پیشرفت او داشت"... معروف است که علینقی وزیری که در نواختن تار استاد بود، چندان صدای خوشی نداشت و به دنبال صداهایی می‌گشت که با آثارش مناسب باشد. اما به نوشتۀ خالقی "عبدالعلی بچه بود، هنوز منظور کلنل را درست درک نمی‌کرد و استاد هم در روش تربیت، مخصوصاً نسبت به او خشن بود". صدایی که به اوج نرسید به نظر نمی‌رسد که این سختگیری، در روحیه و کار عبدالعلی وزیری جوان تأثیر چندان مثبتی گذاشته باشد. با اینحال کلنل آرزو داشت که پسرعمویش بعدها "در نواختن تار جانشین" او شود. خالقی می‌افزاید: "هر چند عبدالعلی وزیری در تار پیشرفت کرد و هنوز هم وقتی مضرابش به سیم آشنا می‌شود تارش صدای دیگری دارد و زنگ تار استادش را می‌دهد ولی چون پشتکار استادش را نداشت مقصود کلنل حاصل نشد. شاید هم بتوان اعتراف کرد که خوب هدایت نشد، زیرا عبدالعلی بچه بود و افکار بلند کلنل را در نمی‌یافت"... با اینهمه خالقی می‌افزاید که "چون صوت هدیه‌ای است خداداد و عبدُل هم از بندگان طرف توجه و مهر خدا بوده است، با تعلیمات استادانۀ کلنل صدایش لطف خاصی پیدا کرد"... و "تاکنون هیچ خواننده‌ای نتوانسته است آهنگ‌های کلنل را به خوبی او بخواند"... علی تجویدی نیز در تیرماه ١٣۶٩، به مناسبت نخستین سالگرد مرگ عبدالعلی وزیری چنین نوشت: "او از آن خوانندگان هنرمندی بود که گرچه از وسعت صدای زیاد برخوردار نبود ولی شور و حال در صدایش موج می‌زد و صاحب سبکی خاص در اجرای ترانه‌ها و آوازهای ایرانی بود" (ادبستان شمارۀ هفتم). اما روح‌الله خالقی در جای دیگری می‌نویسد: "حیف که عبدالعلی وزیری قدر صدای خود را ندانست و چنانکه شایسته بود از این نعمت الهی توجه و نگاهداری نکرد". محمود خوشنام نوشته است که در اینجا  ظاهراً اشارۀ روح‌الله خالقی به "اعتیاداتی" است که خوانندۀ پرقریحه را از پیشرفت های بیشتر باز می‌داشته است. تا زمانی که کلنل وزیری زنده و فعال بود، عبدالعلی وزیری با رادیو ایران همکاری داشت و در برنامۀ گلها مرتباً حضور می‌یافت. اما اندک اندک از صحنۀ رسانه‌ها و "محیط هنری" زمانه محو شد... نمونه‌ای از آواز عبدالعلی وزیری را در فایل صوتی گوش کنید

نخستین بار که ترانۀ "مریم" را شنیدیم، در فیلم کوتاه "پ مثل پلیکان"، اثر فراموش‌نشدنی پرویز کیمیاوی بود. در این فیلم، ترانه توسط کودکی ١٠، ١٢ ساله خوانده می‌شد که سخت دلنشین بود. چندین سال گذشت تا کم‌کم اجرای اولیۀ ترانه و سازندۀ اصلی آن به مردم شناسانده شد... ترانه‌ای که در فیلم "پ مثل پلیکان"، با صدای کودک "نابازیگر"، محمد جزایری شنیده می‌شد، مسلماً یکی از عواملی بود که باعث شیرینی و زیبایی فیلم پرویز کیمیاوی شد. برخی ترانه‌ها سرنوشت‌های عجیب دارند. می‌توان همراه آنها تاریخ دوره‌ای را حکایت کرد. از این لحاظ، ترانۀ "مریم سپید" (یا "گل مریم" یا "مریم چرا") تا اندازه‌ای با "مرا ببوس" قابل مقایسه است. تفاوت اینجاست که امروزه خوانندۀ اصلی "مرا ببوس"، حسن گل‌نراقی را همه می‌شناسند. نام او با همین یک ترانه در تاریخ موسیقی ایران باقی مانده است. اما کمتر کسی نام عباس آیانی را شنیده است که با اسم هنری بهروز یا بهروز آیانی فعالیت می‌کرده است (متوفی در سال ١٣٩٠). با اینحال، ترانۀ مورد بحث نخستین بار در سال ١٣۴٩ توسط او در رادیو مشهد اجرا شد. سال‌ها بعد از این که ترانه از طریق فیلم کیمیاوی مشهور، و توسط خیلی از خوانندگان گمنام خوانده شد، سرانجام سازندۀ آهنگ خود را به افکار عمومی شناساند. ایرج امیرنظامی اگرچه یکی از شخصیت‌های سرشناس موسیقی خراسان است، اما در افکار عمومی ایرانی و رسانه‌های سراسری چندان شناخته نیست. خوشبختانه او خود در سال‌های اخیر به تفصیل راجع به ترانه توضیح داده و نام آن را نیز "گل مریم" خوانده است، اگرچه حافظۀ جمعی عناوین "مریم سپید" یا "مریم چرا" را بیشتر ضبط کرده است. اجراهای متفاوت از ترانۀ "گل مریم" و سخنان سازندۀ آن ایرج امیرنظامی را در فایل صوتی گوش کنید

جمشید شیبانی را اگرچه معمولاً با ترانۀ "سیمین بری" می‌شناسند، اما فعالیت او در زمینه‌های گوناگون – خوانندگی، ترانه‌سرایی، آهنگسازی، سینما و روزنامه‌نگاری – بسیار گسترده، متنوع و تأثیرگذار بوده است. او که نوۀ میرزا عبدالله، شخصیت بنیادین موسیقی سنتی ایرانی است، خود به عنوان پدر موسیقی پاپ ایران شناخته می‌شود. تابستان امسال، ده سال از مرگ جمشید شیبانی خواهد گذشت. او که در تیرماه ١٣٨٨ خورشیدی در لس آنجلس از دنیا رفت، به گفتۀ خودش در سال ١٣٢۵ برای تحصیل به آمریکا رفت و نخستین دانشجوی ایرانی رشتۀ سینمای دانشگاه یو.سی.ال.ای. شد. شخصیت و مسیر حرفه‌ای شیبانی از بسیاری جهات با هنرمندان هم‌دوره‌اش تفاوت دارد. اما قبل از هرچیز ریشه‌های خانوادگی او توجه را جلب می‌کند: جمشید شیبانی که معمولاً به عنوان پایه‌گذار موسیقی پاپ ایران معرفی می‌شود، به خانواده‌ا‌ی تعلق داشت که در گسترش موسیقی سنتی جایگاهی اساسی دارد: جمشید شیبانی نوۀ دختری میرزا عبدالله و خواهرزادۀ احمد عبادی است. جالب است که دو شاخۀ موسیقی ایران که فراوان رو در رو قرار گرفته‌ و گاه در نفی یا رد متقابل کوشیده‌اند، هر دو در محیط اجتماعی واحدی ریشه گرفته‌اند. شاید اگر احمد عبادی هم در جوانی به کالیفرنیا رفته بود به جای سه‌تار، گیتار برقی می‌زد. اما شیبانی فعالیت هنری و آواز خواندن را قبل از عزیمت به آمریکا و به گفتۀ خودش در پانزده سالگی شروع کرد و بعد در سال ١٣١٩ – در هفده سالگی – به رادیو تهران رفت. او خود می‌گوید که از همان سال ١٣١٩ شروع به خواندن ترانه‌هایی کرده که "ملودی‌هایش ایرانی بود اما با ضرب‌های خارجی"... البته شیبانی خود تأکید دارد که قبل از او، بدیع‌زاده ترانه‌هایی را با ریتم والس اجرا کرده بود. اما شیبانی از همان آغاز علاقۀ خاصی به "تانگو" نشان داده است: ترانۀ بی تو، زندگی خوب است یا باد بهاری همگی به تقلید از تانگو‌هایی نوشته شده‌اند که در آن سال‌ها به شدت در اروپا و آمریکا رواج داشت. (به تازگی در تهران گروه "بُمرانی" تانگوی باد بهاری شیبانی را بازخوانی کرده است). نسل پربار بر اساس گفته‌های جمشید شیبانی، سال تولد او باید ١٣٠٢ خورشیدی باشد. پس او نیز به همان نسل مجید محسنی، مرتضی احمدی و حمید قنبری تعلق دارد که با تئاتر و پیش‌پرده خوانی آغاز کردند و سپس به رادیو راه یافتند. هنرمندانی که آثار نویسندگانی چون ابوالقاسم حالت یا پرویز خطیبی (متولد ١٣٠٢ و درگذشته در لس آنجلس) را روی صحنه و یا در رادیو اجرا می‌کردند... ترانه‌هایی از جمشید شیبانی را در فایل صوتی گوش کنید