ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោក

Épisodes disponibles

sur

ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោក - ដើមកំណើតនៃគម្រោងអាប៉ូឡូទៅឋានព្រះចន្ទ

នៅក្នុងនាទីប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោករបស់យើង នៅសប្តាហ៍នេះ សេង ឌីណា សូមបន្តធ្វើការរៀបរាប់ អំពីព្រះចន្ទតទៅទៀត ដោយសូមលើកឡើង អំពីដំណើរដើមទងនាំទៅដល់ការចាប់កំណើតនៃបេសកកម្មអាប៉ូឡូ ដែលអាចនាំមនុស្សទៅចុះចតលើឋានព្រះចន្ទ កាលពី៥០ឆ្នាំមុន។ (មានវីដេអូនៅខាងក្រោម) នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០ ពិភពលោកកំពុងធ្លាក់យ៉ាងជ្រៅទៅក្នុងសង្រ្គាមត្រជាក់ ហើយការប្រកួតប្រជែងគ្នា រវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀតបានកើតមានឡើងយ៉ាងក្តៅគគុក និងនៅក្នុងគ្រប់វិស័យទាំងអស់ រាប់ចាប់តាំងពីខាងយោធា នយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ច រហូតទៅដល់វិស័យបច្ចេកវិទ្យា និងអវកាស។ តាមការពិតទៅ វិស័យអវកាសនេះមានប្រើបច្ចេកវិទ្យាដូចគ្នាច្រើនទៅនឹងវិស័យយោធា ជាពិសេស គឺបច្ចេកវិទ្យាមីស៊ីលបាលីស្ទិកអន្តរទ្វីប ដែលបន្សល់ទុកពីអាល្លឺម៉ង់ណាហ្ស៊ី គឺរ៉ុកកែត V-2 ដែលអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តរបស់ហ៊ីត្លែរបានផលិត នៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ហើយដែលជារ៉ុកកែតលើកដំបូងបង្អស់នៅក្នុងប្រវត្តិនៃមនុស្សជាតិ ដែលអាចហោះទៅចេញផុតពីព្រំដែននៃបរិយាកាសភពផែនដីចូលទៅដល់ក្នុងទីអវកាស។ ក្រោយពីអាល្លឺម៉ង់ចាញ់សង្រ្គាម អ្នកវិទ្យាសាស្រ្តអាល្លឺម៉ង់ជាច្រើននាក់ ដែលជំនាញខាងបច្ចេកវិទ្យាផលិតរ៉ុកកែត V-2 (ជាពិសេសអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តឈ្មោះ Wernher Von Braun) ត្រូវបានអាមេរិកលួចជន្លៀសដោយសម្ងាត់ យកចេញពីអាល្លឺម៉ង់ទៅអាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា សូវៀតដែលបានវាយដណ្តើមកាន់កាប់ប្រទេសអាល្លឺម៉ង់មួយផ្នែកធំនោះ ក៏បានចាប់ខ្លួនអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តអាល្លឺម៉ង់មួយចំនួន ព្រមទាំងបានរឹបអូសយកឯកសារ និងប្លង់មេនៃរ៉ុកកែត V-2 នេះបានយ៉ាងច្រើនផងដែរ។ តាមរយៈបច្ចេកវិទ្យាអាល្លឺម៉ង់នេះហើយ ដែលអាមេរិក និងសូវៀតអាចបង្កើតកម្មវិធីផលិតមីស៊ីលបាលីស្ទិកអន្តរទ្វីប និងក្រោយមកទៀត ផលិតរ៉ុកកែត សម្រាប់ប្រើនៅក្នុងការប្រកួតប្រជែងខាងអវកាស។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងវិស័យអវកាសនេះ សហភាពសូវៀតមានភាពជឿនលឿនទៅមុខច្រើនជាងសហរដ្ឋអាមេរិក។ នៅថ្ងៃទី៤ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៥៧ សហភាពសូវៀតបានក្លាយជាប្រទេសទីមួយក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ត ដែលបានទទួលជោគជ័យក្នុងការបាញ់បង្ហោះនូវផ្កាយរណបមួយ ឈ្មោះថា Sputnik ដាក់ទៅក្នុងតារាវិថី ជុំវិញភពផែនដី។ ជោគជ័យក្នុងការបាញ់បង្ហោះផ្កាយរណប Sputnik នេះ បានធ្វើឲ្យសហរដ្ឋអាមេរិកភ័យឆោឡោ ដោយម្យ៉ាងបារម្ភពីការគំរាមកំហែងផ្នែកសន្តិសុខដែលអាចបង្កឡើងដោយសហភាពសូវៀតពីទីអវកាសផង និងបារម្ភផងដែរ ខ្លាចដើរមិនទាន់សូវៀតខាងបច្ចេកវិទ្យា។ នៅពេលនោះហើយ ដែលសហរដ្ឋអាមេរិក ក្រោមអាណត្តិលោកប្រធានាធិបតី ដ្វៃ អៃសិនហូវ័រ (Dwight Eisenhower) ចាប់ផ្តើមងាកមកផ្តោតអាទិភាពលើវិស័យអវកាសនេះដែរ ដោយបានបង្កើតស្ថាប័នជំនាញមួយឲ្យទទួលបន្ទុកអភិវឌ្ឍកម្មវិធីអវកាស គឺទីភ្នាក់ងារណាសា (National Aeronautics and Space Administration) នៅថ្ងៃទី២៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៥៨។ ក្រោយពីបានបង្កើតឡើងភ្លាម ណាសាបានបង្កើតកម្មវិធីអវកាសទីមួយរបស់ខ្លួន ដោយដាក់ឈ្មោះថា “Mercury Program” ដោយបានដាក់ចេញនូវគោលដៅចម្បងមួយ គឺបញ្ជូនអវកាសយានិកឲ្យហោះចេញទៅក្នុងគន្លងតារាវិថីជុំវិញភពផែនដី រួចហើយវិលត្រឡប់មកផែនដីវិញដោយសុវត្ថិភាព។ តាមគម្រោង អាមេរិកចង់សម្រេចគោលដៅបញ្ជូនអវកាសយានិកទៅក្នុងទីអវកាសនេះឲ្យបានមុនសហភាពសូវៀត ក៏ប៉ុន្តែ ជាថ្មីម្តងទៀត កម្មវិធីអវកាសរបស់អាមេរិកនៅតែដើរយឺតមួយជំហានក្រោយសហភាពសូវៀត។ នៅថ្ងៃទី១២ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៦១ អវកាសយានិកសូវៀត យូរី ហ្កាហ្ការីន (Yuri Gagarin) គឺជាមនុស្សទីមួយក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ត ដែលបានធ្វើដំណើរទៅក្នុងទីអវកាស ដោយបានហោះក្នុងគន្លងតារាវិថី មួយជុំភពផែនដី រួចហើយវិលត្រឡប់មកចុះចតលើផែនដីវិញដោយសុវត្ថិភាព។ ជិតមួយខែក្រោយមក គឺនៅថ្ងៃទី៥ ខែឧសភា ទើបអាមេរិកអាចបញ្ជូនអវកាសយានិករបស់ខ្លួន គឺ អាឡាន់ ស្ហេប៉ាដ (Alan Shepard) ឲ្យហោះចេញទៅក្នុងទីវអកាស ប៉ុន្តែក៏ នៅមិនទាន់អាចហោះមួយជុំក្នុងគន្លងតារាវិថីជុំវិញផែនដីដូចសូវៀតនៅឡើយនោះដែរ។ គេត្រូវរង់ចាំរហូតដល់ថ្ងៃទី២០ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៦២ ពោលគឺ ដល់ទៅជិត១ឆ្នាំក្រោយសហភាពសូវៀត ទើបអាមេរិកអាចសម្រេចគោលដៅរបស់ខ្លួន ដោយបានបញ្ជូនអវកាសយានិក (John Glenn) ឲ្យទៅហោះក្នុងគន្លងតារាវិថីជុំវិញភពផែនដី។ កាលពីខែមេសា ឆ្នាំ១៩៦១ នៅពេលដែល យូរី ហ្កាហ្ការីន ទទួលជោគជ័យក្នុងការហោះក្នុងគន្លងតារាវិថីជុំវិញភពផែនដី សហរដ្ឋអាមេរិកទើបនឹងមានប្រធានាធិបតីថ្មី គឺលោក ចន កេណេឌី (John F Kennedy) ដែលបានជាប់ឆ្នោត កាលពីខែវិច្ឆិកាឆ្នាំ១៩៦០ ហើយទើបនឹងឡើងមកកាន់តំណែងជាផ្លូវការ កាលពី៤ខែមុន។ នៅក្នុងខែមេសានោះ ក្រៅពីបរាជ័យមិនអាចបញ្ជូនអវកាសយានិកទៅក្នុងទីអវកាសបានមុនសហភាពសូវៀត អាមេរិកក៏ត្រូវប្រឈមនឹងបរាជ័យដ៏អាម៉ាស់មួយទៀតផងដែរ គឺបរាជ័យនៃប្រតិបត្តិការរបស់សេអ៊ីអាក្នុងការចូលឈ្លានពានប្រទេសគុយបា... ប្រតិបត្តិការ ដែលគេតែងស្គាល់ជាទូទៅថា “Bay of Pigs Invasion”។ ប្រឈមនឹងបរាជ័យផ្ទួនៗគ្នានេះ អាមេរិកត្រូវការជាចាំបាច់ស្វែងរកជោគជ័យណាមួយ ដើម្បីស្តារមុខមាត់របស់ខ្លួនឡើងវិញ ហើយនៅពេលនោះ វិស័យអវកាស គឺជាចំណាប់អារម្មណ៍ដ៏ចម្បងមួយរបស់លោកចន កេណេឌី។ លោកចន កេណេឌីក៏បានចេញបញ្ជាឲ្យរដ្ឋបាលរបស់លោកធ្វើការសើរើមើលឡើងវិញនូវគម្រោងអវកាសរបស់ណាសា ដើម្បីធ្វើយ៉ាងណាប្រជែងយកឈ្នះសហភាពសូវៀតឲ្យបាន ហើយចំណុចដែលគេរំពឹងថានឹងអាចប្រជែងឈ្នះសូវៀតបាន គឺការបញ្ជូនមនុស្សឲ្យទៅចុះចតលើឋានព្រះចន្ទ។ នៅថ្ងៃទី២៥ខែឧសភាឆ្នាំ១៩៦១ លោកចន កេណេឌី បានធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍មួយ នៅចំពោះមុខសភាអាមេរិក ដោយនៅក្នុងសេចក្តីថ្លែងការណ៍នោះ លោកមិនត្រឹមតែដាក់ចេញនូវគោលដៅបញ្ជូនមនុស្សឲ្យទៅចុះចតលើឋានព្រះចន្ទប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែ ថែមទាំងបានកំណត់ពេលយ៉ាងច្បាស់ថា អាមេរិកនឹងធ្វើរឿងនេះឲ្យបាន នៅមុនដំណាច់ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ៦០។ នៅពេលនោះហើយ ដែលគម្រោងអវកាសថ្មីមួយត្រូវបានណាសាបង្កើតឡើង ដោយដាក់ឈ្មោះថា “អាប៉ូឡូ” (Apollo Program)។ នៅពេលនោះ បច្ចេកវិទ្យាអវកាសអាមេរិកនៅមានភាពយឺតយ៉ាវច្រើននៅឡើយ។ អាមេរិកទើបនឹងអាចបញ្ជូនអវកាសយានិកទៅក្នុងទីអវកាសបានតែម្តងប៉ុណ្ណោះ ហើយអវកាសយានិកនេះទៀតសោតក៏នៅមិនទាន់ទាំងអាចហោះបានដល់គន្លងតារាវិថីជុំវិញភពផែនដីនៅឡើយនោះផង។ ដូច្នេះ ដើម្បីអាចបញ្ជូនមនុស្សឲ្យទៅចុះចតលើឋានព្រះចន្ទ នៅក្នុងរយៈពេលមិនដល់១០ឆ្នាំទៀតផងនោះ ផ្លូវដែលណាសាត្រូវដើរ គឺនៅឆ្ងាយសែនឆ្ងាយ។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្វីដែលណាសាមាននៅក្នុងដៃនៅពេលនោះ គឺធនធានមនុស្ស និងធនធានហិរញ្ញវត្ថុ។ ដើម្បីអាចសម្រេចតាមគោលដៅ ហើយប្រជែងយកឈ្នះសូវៀត សភាអាមេរិកបានផ្តល់នូវកញ្ចប់ថវិកាដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ទៅដល់ណាសា ដោយគ្រាន់តែគម្រោងអាប៉ូឡូមួយ ណាសាទទួលបាននូវកញ្ចប់ថវិការហូតដល់ទៅ ២៥ពាន់លានដុល្លារ (ជាង ១៥០ពាន់លាន បើគិតតាមតម្លៃលុយដុល្លារបច្ចុប្បន្ន) ហើយបុគ្គលិកដែលធ្វើការក្នុងគម្រោងអាប៉ូឡូនេះ គឺមានរហូតដល់ទៅប្រមាណជា ៤០ម៉ឺននាក់ ព្រមទាំងក្រុមហ៊ុនតូចធំជាច្រើនផ្សេងទៀត ដែលធ្វើការជាប់កិច្ចសន្យាឲ្យណាសា នៅក្នុងគម្រោងបញ្ជូនមនុស្សឲ្យទៅចុះចតលើឋានព្រះចន្ទឲ្យបានមុនដំណាច់ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ៦០៕

ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោក - ព្រះចន្ទ៖ “ទ្វីបទី៨” នៃភពផែនដី

នៅក្នុងនាទីប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោករបស់យើង នៅសប្តាហ៍នេះ សេង ឌីណា សូមបន្តធ្វើការរៀបរាប់ អំពីប្រវត្តិនៃចក្រវាលតទៅទៀត ហើយឆ្លៀតក្នុងឱកាសខួបគម្រប់ ៥០ឆ្នាំ នៃបេសកកម្មអាប៉ូឡូ នៅក្នុងខែកក្កដានេះ សេង ឌីណា សូមធ្វើការផ្តោតជាពិសេសទៅលើ ព្រះចន្ទ ដែលជាទីកន្លែងតែមួយគត់នៅក្នុងចក្រវាលយើងនេះ ដែលមនុស្សយើងធ្លាប់ធ្វើដំណើរទៅដល់។ (មានវីដេអូនៅខាងក្រោម) “ព្រះចន្ទ”... ដូចដែលយើងអាចសង្កេតឃើញស្រាប់នៅក្នុងពាក្យខ្មែរ គឺមានពាក្យថា “ព្រះ” នៅពីមុខ ដោយសារតែនៅក្នុងអរិយធម៌ខ្មែរ ក៏ដូចជាអរិយធម៌ជាច្រើនផ្សេងទៀតដែរកាលពីសម័យបុរាណ ព្រះចន្ទត្រូវបានគេគោរពបូជាដូចជាព្រះ។ ព្រះចន្ទ គឺជាអ្នកត្រួតត្រាផ្ទៃមេឃរបស់យើងនៅពេលយប់ ដោយសារតែមានទំហំធំជាងគេ និងមានពន្លឺខ្លាំងជាងគេ ហើយក៏មានឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងផងដែរទៅដល់ជីវិតរស់នៅប្រចាំថ្ងៃរបស់មនុស្សជាតិយើង។ សម្រាប់មនុស្សជាតិសម័យបុរាណ ព្រះចន្ទគឺជាពន្លឺសម្រាប់បំភ្លឺនៅពេលយប់ ជាទីសម្គាល់ទិស និងជាគោលសម្រាប់សម្គាល់ពេល ពោលគឺជាគោលនៃប្រតិទិនចន្ទគតិ។ តាមការពិតទៅ ព្រះចន្ទមិនមែនជារបស់ពិសេសដែលមានតែមួយគ្មានពីរនោះទេ នៅក្នុងចក្រវាលរបស់យើងនេះ។ ព្រះចន្ទ បើនិយាយទៅតាមន័យទូលាយ គឺគេសំដៅទៅលើតារារណបធម្មជាតិ ដែលធ្វើដំណើរវិលជុំវិញភព ហើយគិតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គេបានរកឃើញថា នៅក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យរបស់យើងនេះ មានព្រះចន្ទរហូតដល់ទៅជាង ១៥០ឯណោះ។ ភពខ្លះមានព្រះចន្ទច្រើនរហូតដល់ទៅរាប់សិប (ដូចជា ភពព្រហស្បតិ៍ជាដើម) ចំណែកភពផែនដីរបស់យើងវិញ មានព្រះចន្ទតែមួយគត់។ បើនិយាយពីទំហំវិញ ព្រះចន្ទរបស់យើងនេះ ថ្វីដ្បិតតែយើងមើលទៅឃើញមានទំហំធំជាងគេនៅលើមេឃ ក៏ប៉ុន្តែ តាមពិតទៅ ក៏មិនមែនជាព្រះចន្ទដែលមានទំហំធំជាងគេនោះដែរ។ នៅក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យយើងនេះ ព្រះចន្ទដែលមានទំហំធំជាងគេបង្អស់ គឺព្រះចន្ទរបស់ភពព្រហស្បតិ៍ឈ្មោះថា “ហ្កានីម៉ែដ” (Ganymède)។ ចំណែកព្រះចន្ទរបស់យើងវិញ ស្ថិតនៅលំដាប់ទី៥ឯណោះ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើគេនិយាយជាលក្ខណៈធៀបវិញ ព្រះចន្ទរបស់យើងនេះមានទំហំធំជាងគេធៀបទៅនឹងភពផែនដី ដែលខ្លួនជាតារារណប។ ហ្កានីម៉ែដ ជាព្រះចន្ទធំជាងគេនៅក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យរបស់យើង ក៏ប៉ុន្តែ មានទំហំត្រឹមតែប្រមាណជា ៣% ប៉ុណ្ណោះ នៃទំហំភពព្រហស្បតិ៍ ក្នុងពេលដែលព្រះចន្ទរបស់យើងនេះវិញ មានទំហំរហូតដល់ទៅ ២៧% ឯណោះ ពោលគឺលើសពី ១ភាគ៤ នៃទំហំភពផែនដី។ ព្រះចន្ទធ្វើដំណើរវិលមួយជុំភពផែនដី ក្នុងរយៈពេលស្មើគ្នានឹងរយៈពេលដែលព្រះចន្ទវិលជុំវិញខ្លួនឯងដែរ គឺ ២៩ថ្ងៃ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជា ពីភពផែនដីទៅ យើងអាចមើលឃើញព្រះចន្ទតែម្ខាងប៉ុណ្ណោះ ដោយម្ខាងទៀតត្រូវបែរចេញពីភពផែនដីជាប់ជាប្រចាំ ហើយមិនអាចឲ្យយើងមើលឃើញបាន។ កាលពីសម័យបុរាណ នៅពេលដែលមនុស្សយើងមិនទាន់ចេះបង្កើតតេឡេស្កុប យើងមើលទៅព្រះចន្ទដោយភ្នែកទទេឃើញថា ព្រះចន្ទហាក់ដូចជាដុំស្វ៊ែរមួយ ដែលមានផ្ទៃរាបស្មើល្អឥតខ្ចោះ ដោយនៅចំកណ្តាលមានស្រមោលខ្មៅ ដែលមានរូបរាងដូចជាសត្វទន្សាយ ឬជារូបអ្វីផ្សេងទៀតអាស្រ័យទៅតាមការបកស្រាយ និងជំនឿរបស់អរិយធម៌ផ្សេងៗគ្នា។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយពីសម័យកាលកាលីលេ ដែលបានសង្កេតមើលព្រះចន្ទដោយប្រើតេឡេស្កុប ទើបគេដឹងថា ស្រមោលខ្មៅដែលមានរាងដូចជាសត្វទន្សាយនេះ តាមការពិតទៅ គឺជាតំបន់ទំនាប ឬបណ្តុំនៃរណ្តៅអាចម៍ផ្កាយ ហើយដែលអ្នកតារាសាស្រ្តប្រសិទ្ធនាមឲ្យថា « Maria » ដែលជាភាសាឡាតាំងមានន័យថា “សមុទ្រ”។ ការសង្កេតមើលតាមតេឡេស្កុបក៏អាចឲ្យគេឃើញផងដែរថា រណ្តៅអាចម៍ផ្កាយនៅលើផ្ទៃដីព្រះចន្ទ គឺមានរាប់រយពាន់ ហើយមាននៅស្ទើរតែគ្រប់ទីកន្លែងទាំងអស់ ដោយរណ្តៅខ្លះតូច ហើយខ្លះទៀតធំ រហូតដល់ទៅរាប់រយគីឡូម៉ែត្រឯណោះ។ តាមការពិត រណ្តៅអាចម៍ផ្កាយទាំងនេះ មានខ្លះមានអាយុកាលរហូតដល់ទៅរាប់ពាន់លានឆ្នាំឯណោះ ក៏ប៉ុន្តែ ដោយសារតែនៅលើព្រះចន្ទ គ្មានបរិយាកាស គ្មានខ្យល់ គ្មានទឹក ដែលអាចធ្វើឲ្យស្លាកស្នាមអស់ទាំងនេះត្រូវផ្លាស់ប្តូរ ឬរលុបបាន ទើបរណ្តៅអស់ទាំងនេះនៅតែអាចរក្សារូបរាងដើមរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។ សូម្បីតែស្នាមជើងរបស់អវកាសយានិកអាប៉ូឡូ ដែលបានជាន់ដីព្រះចន្ទ កាលពី៥០ឆ្នាំមុននោះ ក៏នៅបន្តរក្សារូបរាងដើមរហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះដែរ។ ការណ៍ដែលព្រះចន្ទគ្មានបរិយាកាសនេះ ក្រៅពីធ្វើឲ្យរណ្តៅចំណាស់រាប់ពាន់លានឆ្នាំនៅរក្សារូបរាងដើមបាន វាក៏ធ្វើឲ្យមានលក្ខណៈពិសេសខុសគ្នាជាច្រើនទៀតផងដែរ រវាងអ្វីដែលយើងសង្កេតឃើញនៅលើផែនដី និងអ្វីដែលយើងអាចសង្កេតឃើញនៅលើព្រះចន្ទ។ គ្មានបរិយាកាស គឺមានន័យថា គ្មានខ្យល់អុកស៊ីសែនសម្រាប់ឲ្យយើងដកដង្ហើម ហើយក៏គ្មានម៉ូលេគុលខ្យល់សម្រាប់ចម្លងសំឡេងបាននោះដែរ។ មានន័យថា នៅលើព្រះចន្ទ បើទោះបីជាយើងឈរនៅក្បែរគ្នា ហើយខំប្រឹងស្រែកខ្លាំងយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏យើងមិនអាចស្តាប់គ្នាឮបាននោះដែរ (លើកលែងតែប្រើវិទ្យុទាក់ទង)។ ម្យ៉ាងវិញទៀត ការណ៍ដែលគ្មានបរិយាកាស និងគ្មានម៉ូលេគុលខ្យល់ ដើម្បីបំភាយពន្លឺពីព្រះអាទិត្យ មានន័យថា ផ្ទៃមេឃនៅលើព្រះចន្ទមិនមានពណ៌ខៀវដូចជានៅលើផែនដីនោះទេ ផ្ទុយទៅវិញ គឺមានពណ៌ខ្មៅជាប់ជានិច្ច បើទោះបីជានៅនៅពេលថ្ងៃក៏ដោយ។ សីតុណ្ហភាពវិញក៏មានការខុសប្លែកគ្នាយ៉ាងខ្លាំងផងដែរ ពីអ្វីដែលយើងឃើញមាននៅលើភពផែនដី។ នៅលើភពផែនដី សីតុណ្ហភាព រវាងពេលថ្ងៃ និងពេលយប់ ថ្វីដ្បិតតែមានការប្រែប្រួលខ្លះ ក៏ប៉ុន្តែ ក៏មិនសូវជាខុសគ្នាខ្លាំងប៉ុន្មាននោះដែរ។ នេះក៏ដោយសារតែផែនដីមានស្រទាប់បរិយាកាស សម្រាប់ទប់កម្តៅពីព្រះអាទិត្យ។ នៅលើព្រះចន្ទវិញ ដែលគ្មានបរិយាកាស សីតុណ្ហភាព រវាងពេលថ្ងៃ និងពេលយប់ត្រូវប្រែប្រួលខុសគ្នាដូចមេឃនឹងដី គឺពេលថ្ងៃអាកាសធាតុក្តៅខ្លាំងរហូតដល់ទៅជាង១២០អង្សា (១២៧អង្សា) ចំណែកនៅពេលយប់វិញ សីតុណ្ហភាពចុះត្រជាក់ភ្លាមៗរហូតដល់ទៅជាង ១៧០ ក្រោមសូន្យ (-១៧៣អង្សា)។ ចំណុចខុសគ្នាដ៏សំខាន់មួយទៀត គឺកម្លាំងទំនាញ។ ព្រះចន្ទមានម៉ាស់តិចជាងផែនដីរហូតដល់ទៅ ៨០ដង ហើយកម្លាំងទំនាញក៏ខ្សោយជាងផែនដីរហូតដល់ទៅ៦ដងផងដែរ។ មានន័យថា អ្នកដែលមានទម្ងន់ ៦០គីឡូក្រាម ពេលទៅឈរលើដីព្រះចន្ទ នឹងមានទម្ងន់ត្រឹមតែ ១០គីឡូក្រាមតែប៉ុណ្ណោះ។ ព្រះចន្ទស្ថិតនៅចម្ងាយត្រឹមតែប្រមាណជាង ៣៨ម៉ឺនគីឡូម៉ែត្រប៉ុណ្ណោះ ពីភពផែនដី ពោលគឺ ជាចម្ងាយមួយដ៏ជិតបំផុត បើធៀបនឹងភព ឬព្រះចន្ទផ្សេងទៀត នៅក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យរបស់យើង។ ដើម្បីជាការប្រៀបធៀប ភពសុក្រ ដែលជាភពស្ថិតនៅជិតផែនដីជាងគេលំដាប់ទីពីរបន្ទាប់ពីព្រះចន្ទ គឺស្ថិតនៅចម្ងាយរហូតដល់ទៅប្រមាណជា ៤០លានគីឡូម៉ែត្រឯណោះពីផែនដី ពោលគឺ ឆ្ងាយជាងព្រះចន្ទរហូតដល់ទៅជាង១០០ដងឯណោះ។ ព្រះចន្ទ ដែលត្រូវបានអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តជាច្រើននាំគ្នាប្រសិទ្ធិនាមឲ្យថាជា “ទ្វីបទី៨របស់ផែនដី” នោះ គឺជាទីកន្លែងតែមួយគត់នៅក្នុងចក្រវាលនេះ ដែលមនុស្សយើងធ្លាប់បានធ្វើដំណើរទៅចុះចត គឺនៅក្នុងអំឡុងបេសកកម្មអាប៉ូឡូ នៅចន្លោះពីឆ្នាំ១៩៦៩ ដល់ឆ្នាំ១៩៧២កន្លងទៅ៕

ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោក - តើប្រព័ន្ធលេខបច្ចុប្បន្នមានដើមកំណើតមកពីណា?

នៅក្នុងនាទីប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោករបស់យើង នៅសប្តាហ៍នេះ សេង ឌីណា សូមបន្តធ្វើការរៀបរាប់ អំពីដំណើរវិវឌ្ឍន៍នៃការយល់ដឹងរបស់មនុស្សជាតិទៅលើចក្រវាល ដោយសូមលើកឡើង អំពីដើមកំណើតនៃប្រព័ន្ធលេខ ដែលយើងប្រើប្រាស់ជាសកល នៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។ ដំណើរវិវឌ្ឍន៍នៃចំណេះដឹងរបស់មនុស្សជាតិយើងទៅលើចក្រវាល ចាប់តាំងពីសម័យបុរាណ រហូតមកស្គាល់នូវភាពជឿនលឿនដូចសព្វថ្ងៃនេះ មិនអាចកើតឡើងបានទេ ប្រសិនបើគ្មានចំណេះដឹងជាមូលដ្ឋានដ៏សំខាន់មួយ គឺប្រព័ន្ធលេខ ឬប្រព័ន្ធរបាប់។ យើងអាចវាស់ដឹងអំពីរង្វង់ជុំវិញភពផែនដី, អាចបែងចែកថ្ងៃចេញជា ២៤ម៉ោង, អាចរាប់ថ្ងៃខែឆ្នាំ ហើយបង្កើតទៅជាប្រតិទិន… ទាំងអស់នេះ គឺសុទ្ធសឹងតែត្រូវការជាចាំបាច់នូវប្រព័ន្ធលេខ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តជាទូទៅចាត់ទុកថា ការរកឃើញនូវប្រព័ន្ធលេខ វាគឺជាចំណេះដឹងជាមូលដ្ឋានដ៏សំខាន់បំផុតមួយរបស់មនុស្សជាតិយើង។ នៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ប្រព័ន្ធលេខដែលយើងប្រើទូទៅជាលក្ខណៈសកល គឺជាប្រព័ន្ធគោលដប់។ ក៏ប៉ុន្តែ កាលពីដើមដំបូងឡើយ មនុស្សយើងមានរបៀបរាប់ខុសៗគ្នា អាស្រ័យទៅតាមអរិយធម៌ផ្សេងៗគ្នា។ ពួកបាប៊ីឡូនប្រើប្រព័ន្ធគោល៦០ អេហ្ស៊ីបប្រើប្រព័ន្ធគោល១២ ក៏ប៉ុន្តែ ការសិក្សាស្រាវជ្រាវជាច្រើនបានបង្ហាញថា ប្រព័ន្ធលេខដែលគេប្រើច្រើនជាងគេ កាលពីសម័យបុរាណ គឺប្រព័ន្ធគោល៥ និងប្រព័ន្ធគោល២០។ យើងអាចសង្កេតឃើញនូវតម្រ៉ុយនៃប្រព័ន្ធគោល២០ នៅក្នុងភាសាបារាំងបច្ចុប្បន្ន តាមរយៈពាក្យ « Quatre-vingt » គឺ “ប៉ែតសិប” ហើយដែលជាការផ្សំគ្នាពីពាក្យថា “ម្ភៃបួនដង”។ ចំណែកឯតម្រ៉ុយនៃប្រព័ន្ធគោល៥វិញ យើងអាចសង្កេតឃើញយ៉ាងច្បាស់ នៅក្នុងភាសាខ្មែរ។ នៅក្នុងការរាប់លេខជាភាសាខ្មែរនៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ បើទោះបីជាយើងប្រើប្រព័ន្ធគោលដប់ នៅក្នុងការសរសេរជាលេខ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងការបញ្ចេញសំឡេងជាភាសានិយាយ ឬការសរសេរលេខជាអក្សរវិញ គឺយើងនៅតែប្រើប្រព័ន្ធគោល៥ដដែល ពោលគឺ យើងមានពាក្យរាប់ពីមួយទៅដល់ប្រាំ ហើយចាប់ពីប្រាំឡើងទៅ យើងត្រូវប្រើពាក្យ “ប្រាំ” ផ្សំនឹងចំនួនផ្សេង គឺ ប្រាំមួយ (៦) ប្រាំពីរ (៧) ប្រាំបី (៨) និងប្រាំបួន (៩)។ ប្រព័ន្ធគោល៥នេះ ក៏មានតម្រ៉ុយផងដែរ នៅក្នុងរបៀបសរសេរលេខ កាលពីសម័យបុរាណ ដែលនៅកន្លែងខ្លះគេគូសគំនូសបញ្ឈរពីលើចុះក្រោមនៅទន្ទឹមគ្នាជាការសម្គាល់លេខ១ដល់លេខ៤ ចំណែកលេខ៥ គឺសម្គាល់ដោយគំនូសបញ្ឈរ៤ និងគំនូសបញ្ឆិត១កាត់ពីលើ។ នៅចិនសម័យបុរាណវិញ គេក៏ប្រើប្រព័ន្ធស្រដៀងគ្នានេះដែរ ក៏ប៉ុន្តែ ចំនួន៤ដំបូង គេគូសជាជ្រុងទាំង៤នៃការ៉េ រួចហើយគូសមួយទៀតកាត់បញ្ឆិតការ៉េ ដើម្បីសម្គាល់ថាជាលេខ៥។ តាមការពិតទៅ យើងឃើញថា របៀបគូសសញ្ញាសម្គាល់លេខរបស់ចិនសម័យបុរាណនេះ នៅតែត្រូវបានយើងបន្តយកមកប្រើប្រាស់រហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ជាពិសេស ប្រើនៅក្នុងការរាប់ពន្ទុ ឬក្នុងការរាប់សន្លឹកឆ្នោត ជាដើម។ ក៏ប៉ុន្តែ ការសរសេរលេខជាសញ្ញាដូចកាលពីសម័យបុរាណនោះ គឺបានតែចំនួនតិចតែប៉ុណ្ណោះ។ នៅពេលដែលគេត្រូវការសរសេរសម្គាល់ចំនួនកាន់តែធំ បញ្ហាស្មុគស្មាញក៏កាន់តែត្រូវចោទឡើង ដែលគេចាំបាច់ត្រូវតែបង្កើតប្រព័ន្ធលេខថ្មី។ ប្រព័ន្ធលេខដែលយើងប្រើប្រាស់ទូទៅជាលក្ខណៈសកលនៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ត្រូវបានគេនាំគ្នាហៅជាទូទៅថាជា “ប្រព័ន្ធលេខអារ៉ាប់” ក៏ប៉ុន្តែ តាមការពិតទៅ អ្នកប្រាជ្ញដែលបានធ្វើការចងក្រងប្រព័ន្ធលេខនេះយកទៅផ្សព្វផ្សាយជះឥទ្ធិពលដល់ប្រទេសលោកខាងលិច ហើយក្រោយមកទៀតរាលដាលទៅពាសពេញពិភពលោកសព្វថ្ងៃនេះ គឺមិនមែនជាអ្នកប្រាជ្ញអារ៉ាប់នោះទេ តែគឺជាអ្នកប្រាជ្ញពែក្សដ៏ល្បីល្បាញបំផុតមួយខាងគណិតវិទ្យា ឈ្មោះថា អាល់ខ្វារីសមី (Al Khwarizmi ដែលត្រូវបានគេសរសេរទៅជាឡាតាំង Algoritmi ដែលជាឫសគល់នៃពាក្យ “Algorithme” បច្ចុប្បន្ន)។ អាល់ខ្វារីសមីនេះទៀតសោតក៏មិនមែនជាអ្នកបង្កើតប្រព័ន្ធលេខនេះដោយខ្លួនឯងនោះដែរ ប៉ុន្តែ គ្រាន់តែជាការចម្លងបន្តពីប្រព័ន្ធដែលមានស្រាប់រួចហើយតែប៉ុណ្ណោះ ហើយម្ចាស់ដើមពិតប្រាកដនៃប្រព័ន្ធលេខនេះ គឺឥណ្ឌា។ តាមរយៈការសិក្សាស្រាវជ្រាវថ្មីៗចុងក្រោយ គេបានរកឃើញភស្តុតាងដែលអាចបញ្ជាក់បានយ៉ាងច្បាស់ថា ឥណ្ឌាបានបង្កើតប្រព័ន្ធលេខនេះយ៉ាងតិចតាំងពីសតវត្សរ៍ទី៥គ.ស. ឬក៏មុននេះផងក៏អាចថាបាន។ លក្ខណៈពិសេសនៃប្រព័ន្ធលេខឥណ្ឌានេះ គឺការរាប់តាម ប្រពន្ធគោលដប់ (Système décimal) ការសរសេរលេខជាខ្ទង់ (Notation positionnelle/Place-value system) ពោលគឺលេខតែមួយអាចមានតម្លៃខុសគ្នាអាស្រ័យទៅលើទីតាំងរបស់វាជាខ្ទង់រាយ ដប់ រយ ពាន់... និងកាន់តែពិសេសជាងនេះទៅទៀត គឺការប្រើសញ្ញា “សូន្យ” (០) នៅក្នុងប្រព័ន្ធលេខ។ តាមការពិតទៅ គំនិតក្នុងការប្រើ “សូន្យ” ដើម្បីសរសេរលេខជាខ្ទង់នេះ ក៏មាននៅក្នុងអរិយធម៌ផ្សេងទៀតដែរ រួមមានដូចជា ពួកបាប៊ីឡូន នៅមេសូប៉ូតាមី និងពួកម៉ាយ៉ា នៅទ្វីបអាមេរិក ជាដើម។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងអរិយធម៌អស់ទាំងនេះ “សូន្យ” គ្រាន់តែជាសញ្ញាមួយសម្រាប់សម្គាល់ខ្ទង់លេខ (តាមភាសាអង់គ្លេស Place-holder) តែប៉ុណ្ណោះ ឧទាហរណ៍ គឺប្រើដើម្បីបែងចែក រវាងលេខ ១២ និងលេខ ១០២ ជាដើម។ នៅឥណ្ឌាវិញ គឺខុសពីអរិយធម៌អស់ទាំងនោះ។ “០” ដែលឥណ្ឌាបានបង្កើតឡើងមកនោះ មិនមែនដើម្បីធ្វើត្រឹមតែជាសញ្ញាសម្គាល់ខ្ទង់លេខតែប៉ុណ្ណោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ វាជាលេខពេញមុខពេញមាត់ដូចគេដូចឯង ហើយថ្វីដ្បិតតែវាគ្រាន់តែជាលេខ ដែលសម្គាល់ពី "ភាពទទេ"ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងទស្សនវិជ្ជារបស់ឥណ្ឌាដែលមានឥទ្ធិពលច្រើនពីពុទ្ធសាសនា គេផ្តល់សារៈសំខាន់ខ្លាំង ចំពោះ “ភាពទទេ” ពោលគឺ “សូន្យ” ជាភាសាសំស្ក្រឹត។ រហូតមកទល់នឹងពេលនេះ គេនៅតែមិនទាន់មានភស្តុតាងបញ្ជាក់ច្បាស់ ១០០%នៅឡើយទេថា តើលេខសូន្យនេះត្រូវបានគេចាប់ផ្តើមប្រើប្រាស់តាំងពីពេលណាមកពិតប្រាកដ? កន្លងមក លេខសូន្យដ៏ចំណាស់ជាងគេបង្អស់ត្រូវបានគេរកឃើញនៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទមួយ ដែលត្រូវបានសាងសង់ឡើងនៅសតវត្សរ៍ទី៩ នៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា (ទីក្រុង Gwalior)។ ក្រោយមកទៀត លេខសូន្យកាន់តែចំណាស់ជាងនេះទៅទៀតត្រូវបានគេរកឃើញ តែមិនមែនរកឃើញនៅឥណ្ឌានោះទេ គឺរកឃើញនៅលើសិលាចារិកមួយរបស់ខ្មែរ (K-127) ដែលមានអាយុកាលតាំងពីសតវត្សរ៍ទី៧ ពោលគឺ ចាស់ជាងលេខសូន្យនៅឥណ្ឌារហូតដល់ទៅ ២សតវត្សរ៍ឯណោះ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ អ្នកជំនាញជាទូទៅនៅតែកំណត់ថា លេខសូន្យដើមដំបូង គឺមានដើមកំណើតចេញពីឥណ្ឌា មុននឹងត្រូវរីកសាយភាយមកដល់អាណាចក្រខ្មែរ ដែលជាអរិយធម៌មួយទទួលឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងពីឥណ្ឌា។ ចុងក្រោយបង្អស់ កាលពីឆ្នាំ២០១៧ថ្មីៗកន្លងទៅនេះ ការវាស់អាយុដោយប្រើបច្ចេកទេស Radiocarbon ទៅលើសាស្ត្រាមួយ ដែលគេរកឃើញនៅឥណ្ឌា ហើយដែលមានលេខសូន្យនៅលើនោះ បង្ហាញថា សាស្ត្រានេះមានអាយុកាលតាំងពីអំឡុងសតវត្សរ៍ទី៣ ឬទី៤មកម៉្លេះ ពោលគឺ ចាស់ជាងលេខសូន្យលើសិលាចារិកខ្មែររហូតដល់ទៅប្រមាណជា ៣០០ឆ្នាំ ហើយចាស់ជាងលេខសូន្យនៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទឥណ្ឌា ដែលគេរកឃើញពីមុន រហូតដល់ទៅប្រមាណជា ៥០០ឆ្នាំឯណោះ។ គិតជារួមទៅ រហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ អ្នកវិទ្យាសាស្រ្តជាទីទៅមានការឯកភាពគ្នាថា លេខសូន្យ ដែលយើងប្រើបច្ចុប្បន្ន គឺមានដើមកំណើតចេញពីឥណ្ឌា ហើយតាមរយៈលេខសូន្យ និងប្រព័ន្ធលេខរបស់ឥណ្ឌានេះហើយ ដែលយើងមានប្រព័ន្ធលេខទំនើបប្រើប្រាស់រហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃ។ ប្រព័ន្ធលេខនេះ ដែលកាលពីមុនត្រូវបានគេហៅជាទូទៅថា “ប្រព័ន្ធលេខអារ៉ាប់” ត្រូវបានគេប្តូរមកហៅថា “ប្រព័ន្ធលេខហិណ្ឌូអារ៉ាប់” វិញ ហើយវាជាប្រព័ន្ធលេខដ៏មានប្រសិទ្ធភាពបំផុតមួយ ដែលអាចឲ្យយើងរាប់ និងសរសេរលេខទៅតាមចិត្តចង់ តាំងពីចំនួនដ៏តូចបំផុត គឺ "សូន្យ" ដែលស្មើនឹង “ភាពទទេ” រហូតទៅដល់ចំនួនដ៏ធំសម្បើមដល់ទៅរាប់ពាន់ ម៉ឺន លាន កោដិ... ដោយផ្សំគ្នាចេញតែពីសញ្ញាចំនួនដប់ប៉ុណ្ណោះ គឺលេខ ០ ដល់លេខ ៩៕

ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោក - ហេតុអ្វីបានជាខែកុម្ភៈមានត្រឹមតែ២៨ថ្ងៃ?

នៅក្នុងនាទីប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោករបស់យើង នៅសប្តាហ៍នេះ សេង ឌីណា សូមបន្តធ្វើការរៀបរាប់ អំពីដំណើរវិវឌ្ឍន៍នៃការយល់ដឹងរបស់មនុស្សជាតិទៅលើចក្រវាល ដោយសូមលើកឡើង អំពីប្រវត្តិនៃប្រតិទិនសុរិយគតិសម័យទំនើបដែលយើងកំពុងប្រើបច្ចុប្បន្ន ដោយនៅក្នុងនោះ យើងសង្កេតឃើញថា ខែទាំងអស់មានចំនួនថ្ងៃឆ្លាស់គ្នា រវាង ៣០ថ្ងៃ និង ៣១ថ្ងៃ លើកលែងតែខែកុម្ភៈមួយចេញ ដែលមានចំនួនថ្ងៃតិចខុសគេ។ (មានវីដេអូនៅខាងក្រោម) ប្រតិទិនសុរិយគតិដែលយើងប្រើទូទៅជាលក្ខណៈសកល នៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គឺជាប្រតិទិន ដែលបង្កើតឡើងដោយចក្រភពរ៉ូម ហើយភាពចម្លែកនៃខែកុម្ភៈ ដែលមានត្រឹមតែ ២៨ថ្ងៃខុសគេនោះ ក៏មានឫសគល់ចេញពីចក្រភពរ៉ូមនេះដែរ។ តាមការពិតទៅ ប្រតិទិនដើមដំបូងដែលចក្រភពរ៉ូមបានបង្កើតឡើង កាលពីជាង ៧០០ឆ្នាំមុនគ.ស.មកនោះ មានលក្ខណៈខុសគ្នាស្រឡះពីអ្វីដែលយើងប្រើនៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។ ប្រតិទិនដើមដំបូងនោះ មានត្រឹមតែ ១០ខែប៉ុណ្ណោះ ដោយចាប់ផ្តើមពីខែមីនា ដែលគេរាប់ថាជាខែទី១ ហើយបញ្ចប់ត្រឹមខែធ្នូ ដែលគេរាប់ថាជាខែទី១០។ តាមការពិតទៅ តម្រ៉ុយនៃប្រតិទិន១០ខែ ហើយបញ្ចប់ត្រឹមខែធ្នូនេះ នៅតែបន្តមានមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ គឺមាននៅក្នុងឈ្មោះខែមួយចំនួនជាភាសានៅប្រទេសលោកខាងលិច ដូចជា ភាសាបារាំង និងអង់គ្លេស ជាដើម ដែលទទួលឥទ្ធិពលពីភាសាឡាតាំង។ យើងឃើញថា ខែធ្នូ ជាភាសាបារាំង Décembre និងជាភាសាអង់គ្លេស December គឺក្លាយពីពាក្យឡាតាំង “Decem” ដែលមានន័យថា ១០។ នៅក្នុងចំណោមខែទាំង១០នៃប្រតិទិនរ៉ូម៉ាំងដើមដំបូងនោះ ៤ខែមាន ៣១ថ្ងៃ (មីនា ឧសភា កក្កដា តុលា) ចំណែក ៦ខែផ្សេងទៀត មាន ៣០ថ្ងៃ។ គិតជាសរុប ១ឆ្នាំមានត្រឹមតែ ៣០៤ថ្ងៃតែប៉ុណ្ណោះ ពោលគឺ តិចជាងឆ្នាំពិតប្រាកដរហូតដល់ទៅ ៦១ថ្ងៃឯណោះ។ រយៈពេល ៦១ថ្ងៃនេះ ដែលត្រូវចំនឹងរដូវធ្លាក់ទឹកកកនៅចក្រភពរ៉ូម ត្រូវបានគេទុកឲ្យនៅទំនេរចោលដោយមិនរាប់ ពោលគឺ នៅក្រោយពេលដែលខែទី១០ត្រូវចប់ គេមិនរាប់ចូលឆ្នាំថ្មីភ្លាមនោះទេ ដោយគេរង់ចាំរហូតទាល់តែផុតរដូវត្រជាក់ ហើយដល់ពេលដែលគេសង្កេតឃើញមានព្រះចន្ទចេញជាចំណិតថ្មី ជាលើកទី១ នៃរដូវផ្ការីក ទើបគេចាប់ផ្តើមរាប់ជាថ្ងៃទី១នៃឆ្នាំថ្មីឡើងវិញ។ ដោយមើលឃើញពីភាពខ្វះចន្លោះបែបនេះ ស្តេចថ្មីរបស់រ៉ូម ឈ្មោះថា នូម៉ា ប៉ុមពីលីយុស (Numa Pompilius) ដែលជាស្តេចទី២ ឡើងគ្រងរាជ្យនៅឆ្នាំ៧១៥មុនគ.ស. ក៏បានសម្រេចធ្វើការកែប្រែប្រតិទិនចាស់ ដោយបានសម្រេចបន្ថែម២ខែទៀត គឺខែមករា និងខែកុម្ភៈ។ ប្រតិទិនថ្មីនេះ នៅតែចាប់ផ្តើមពីខែមីនាជាខែទី១ ហើយខែធ្នូជាខែទី១០ដដែល ចំណែកឯខែដែលទើបនឹងបង្កើតថ្មីត្រូវដាក់នៅខាងចុងឆ្នាំ ជាខែទី១១ និងខែទី១២។ នៅក្នុងការកែប្រែប្រតិទិននេះ នូម៉ា ប៉ុមពីលីយុស ចង់តម្រូវឲ្យត្រូវទៅតាមឆ្នាំចន្ទគតិ ដែលមាន ៣៥៤ថ្ងៃ។ ក៏ប៉ុន្តែ ៣៥៤ គឺជាលេខគូ ហើយ នូម៉ា ប៉ុមពីលីយុស ជាមនុស្សដែលមានជំនឿយ៉ាងខ្លាំងថាលេខគូ គឺជាលេខមិនល្អ។ ដូច្នេះហើយបានជាប្រតិទិនថ្មីនេះត្រូវដំឡើង១ថ្ងៃ ឲ្យទៅជាថ្ងៃសេស គឺ ៣៥៥ថ្ងៃ ក្នុងមួយឆ្នាំ។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ចំនួនថ្ងៃនៅក្នុងខែនីមួយៗក៏ត្រូវបានធ្វើការកែប្រែឲ្យទៅជាចំនួនសេសផងដែរ ដោយខែទាំង៤ ដែលមាន ៣១ថ្ងៃស្រាប់នៅក្នុងប្រតិទិនចាស់ ត្រូវទុកឲ្យនៅ ៣១ថ្ងៃដដែល ចំណែកឯខែ៦ផ្សេងទៀត ដែលពីមុនមាន ៣០ថ្ងៃ ត្រូវកាត់បន្ថយ១ថ្ងៃ ឲ្យមកនៅត្រឹម ២៩ថ្ងៃគ្រប់ខែទាំងអស់។ ចំពោះខែពីរទៀតដែលទើបនឹងបង្កើតថ្មី ដោយសារតែថ្ងៃដែលនៅសល់ (៥៧ថ្ងៃ) មិនអាចចែកជាចំនួនសេសទាំងពីរបាន នូម៉ា ប៉ុមពីលីយុស ក៏សម្រេចយក ២៩ថ្ងៃដាក់ឲ្យខែមករា ចំណែក ឯកុម្ភៈ ត្រូវមាន ២៨ថ្ងៃ ដែលនៅសល់ចុងក្រោយ។ ៤៩ឆ្នាំមុនគ.ស. ចក្រភពរ៉ូមមានមេដឹកនាំថ្មីឈ្មោះថា ហ្ស៊ុលស៍ សេហ្សា (Jules César ឬ តាមភាសាឡាតាំង Iulius Caesar)។ គិតមកទល់នឹងពេលនោះ ប្រតិទិនរបស់ នូម៉ា ប៉ុមពីលីយុស ត្រូវបានគេប្រើប្រាស់អស់រយៈពេលជាង ៦សតវត្សរ៍មកហើយ... ហើយកំណែទម្រង់សំខាន់ៗមួយចំនួនក៏ធ្លាប់ត្រូវបានគេធ្វើរួចមកហើយដែរ ក្នុងនោះ គឺមានការប្តូរខែមករាឲ្យទៅជាខែទី១ ហើយខែធ្នូជាខែទី១២ និងមានការបង្កើតឲ្យមានថ្ងៃបន្ថែម (ឬលើកថ្ងៃ) និងខែបន្ថែម (ឬលើកខែ) នៅឆ្នាំខ្លះ ដើម្បីតម្រូវទៅតាមឆ្នាំ និងរដូវកាលជាក់ស្តែង។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ ភាពមិនស៊ីចង្វាក់គ្នា រវាងប្រតិទិន និងឆ្នាំពិតប្រាកដនៅតែកើតមាន ហើយគិតមកទល់នឹងពេលដែល ហ្ស៊ុលស៍ សេហ្សា ឡើងកាន់តំណែង ប្រតិទិនរ៉ូម៉ាំងដើរលឿនជាងឆ្នាំ និងរដូវកាលជាក់ស្តែង រហូតដល់ទៅប្រមាណជា ៣ខែឯណោះ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជា ហ្ស៊ុលស៍ សេហ្សា បានសម្រេចធ្វើការរុះរើប្រតិទិននេះសាជាថ្មីឡើងវិញ ហើយសេហ្សា (ដែលធ្លាប់បានចំណាយពេលច្រើនធ្វើសង្រ្គាមនៅក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីប ហើយទំនងជាបានដឹងច្រើនពីវប្បធម៌អេហ្ស៊ីបផងនោះ) បានសម្រេចថា ប្រតិទិនថ្មីនឹងត្រូវយកគំរូតាមអេហ្ស៊ីប ពោលគឺត្រូវអនុវត្តទៅតាមឆ្នាំសុរិយគតិសុទ្ធសាធ ហើយកាត់ផ្តាច់ទាំងស្រុងពីឆ្នាំចន្ទគតិ។ គិតមកទល់នឹងសម័យកាលសេហ្សានោះ ពួកអេហ្ស៊ីបបានរកឃើញតាំងពីជាងពីរពាន់ឆ្នាំមុនម៉្លេះថា ១ឆ្នាំគិតតាមសុរិយគតិមានរយៈពេល ៣៦៥ថ្ងៃ ហើយក្រោយមកទៀត អ្នកប្រាជ្ញក្រិកជាច្រើន ជាពិសេស គឺ តារាវិទូ និងគណិតវិទូដ៏ល្បីល្បាញមួយរូប ឈ្មោះថា ហ៊ីប៉ាក់ (Hipparque) បានរកឃើញកាន់តែលម្អិតទៅទៀតថា តាមពិតទៅ ១ឆ្នាំ មានរយៈពេលលើសពី ៣៦៥ថ្ងៃ ដល់ទៅជិត ៦ម៉ោងឯណោះ។ ១ឆ្នាំស្មើនឹង៣៦៥ថ្ងៃនិង៦ម៉ោងនេះហើយ ដែលជារយៈពេលដែល ហ្ស៊ុលស៍ សេហ្សា កំណត់យក សម្រាប់ការរៀបចំប្រតិទិនថ្មីរបស់រ៉ូម ដែលគេឲ្យឈ្មោះតាមភាសាអង់គ្លេសថា « Julian Calendar »។ ប្រតិទិនថ្មីនេះត្រូវចែកចេញជា១២ខែដូចមុន ដោយរក្សាលំដាប់លំដោយខែដូចពីមុន គឺចាប់ផ្តើមពីខែមករាជាខែទី១ ហើយបញ្ចប់នៅខែធ្នូជាខែទី១២។ ឈ្មោះខែវិញក៏ត្រូវរក្សាឲ្យនៅដូចមុនផងដែរ ហើយអ្វីដែលត្រូវផ្លាស់ប្តូរ គឺចំនួនថ្ងៃនៅក្នុងខែនីមួយៗ។ នៅក្នុងប្រតិទិនចាស់របស់នូម៉ា ប៉ុមពីលីយុស ១ឆ្នាំមានតែ ៣៥៥ថ្ងៃតែប៉ុណ្ណោះ ហើយខែនីមួយៗមានចំនួនថ្ងៃឆ្លាស់គ្នា រវាង ខែ ២៩ថ្ងៃ និងខែ ៣១ថ្ងៃ។ នៅក្នុងប្រតិទិនថ្មីវិញ ដើម្បីបង្គ្រប់ឲ្យបាន ៣៦៥ថ្ងៃ សេហ្សាបានបន្ថែម ១០ថ្ងៃពីលើ ហើយ ១០ថ្ងៃនេះត្រូវយកទៅពង្រាយនៅតាមខែនីមួយៗ ដើម្បីបង្កើតទៅជាខែ ដែលឆ្លាស់គ្នា រវាង ខែ ៣០ថ្ងៃ និងខែ ៣១ថ្ងៃ។ ចំពោះខែកុម្ភៈវិញ គេរក្សាទុកឲ្យនៅត្រឹម ២៨ថ្ងៃ ដូចកាលពីមុន លើកលែងតែនៅក្នុងរយៈពេល ៤ឆ្នាំម្តង ដែលខែកុម្ភៈត្រូវមាន ២៩ថ្ងៃ ដើម្បីបង្រ្គប់ឲ្យបាន១ឆ្នាំ ៣៦៥ថ្ងៃ និង៦ម៉ោង។ ក៏ប៉ុន្តែ សេហ្សាមិនបាននៅតាមដានមើលដោយផ្ទាល់ភ្នែកខ្លួនឯង នូវការបន្ថែមថ្ងៃ (ឬលើកថ្ងៃ) នេះទេ ដោយសារតែលោកត្រូវបានគេធ្វើឃាត នៅឆ្នាំ៤៤មុនគ.ស. ពោលគឺ តែពីរឆ្នាំប៉ុណ្ណោះ ក្រោយការដាក់ឲ្យប្រើប្រាស់ជាផ្លូវការប្រតិទិនថ្មីរបស់លោក។ ក្រោយការធ្វើឃាតនេះ សភារ៉ូមក៏បានសម្រេចប្តូរឈ្មោះខែមួយ ដាក់តាមឈ្មោះរបស់ហ្ស៊ុលស៍ សេហ្សា គឺខែកក្កដា ដែលពីមុនមានឈ្មោះ « Quintilis » (តាមភាសាឡាតាំងមានន័យថា “ខែទី៥” ទៅតាមប្រតិទិនដើមដំបូងដែលមានតែ ១០ខែ) ដូរទៅជា « Iulius » ហើយដែលបច្ចុប្បន្នគេហៅតាមភាសាអង់គ្លេសថា « July »។ ក្រោយមកទៀត នៅពេលដែលរ៉ូមបានធ្វើការផ្លាស់ប្តូររបបដឹកនាំ ពីរបបសាធារណរដ្ឋទៅជារបបដឹកនាំតាមបែបចក្រភព អធិរាជទី១នៃចក្រភពរ៉ូម ឈ្មោះថា អូហ្គូស (Auguste ឬតាមភាសាឡាតាំង Augustus) បានសម្រេចយកឈ្មោះរបស់ខ្លួនទៅដាក់ឲ្យខែមួយទៀត ដែលនៅបន្ទាប់ពីខែកក្កដារបស់សេហ្សា គឺខែសីហា ដែលបច្ចុប្បន្នគេហៅតាមភាសាអង់គ្លេសថា « August » ហើយដែលពីមុនមានឈ្មោះថា « Sixtilis » (ជាភាសាឡាតាំងមានន័យថា “ខែទី៦” ទៅតាមប្រតិទិនដើមដំបូងដែលមានតែ ១០ខែ)។ ប្រតិទិន Julian Calendar នេះត្រូវបានគេប្រើប្រាស់ជាទូទៅអស់រយៈពេលរហូតដល់ទៅជាង ១៦០០ឆ្នាំឯណោះ។ ក៏ប៉ុន្តែ វាក៏មិនមែនជាប្រតិទិនដែលមានភាពសុក្រិត ១០០% នៅឡើយនោះដែរ ពីព្រោះថា តាមការពិតទៅ ១ឆ្នាំមានមិនដល់ ៣៦៥ថ្ងៃ និង ៦ម៉ោងគត់នោះទេ ប៉ុន្តែ មានតិចជាងនេះបន្តិច គឺត្រឹម ៣៦៥ថ្ងៃ ៥ម៉ោង ៤៨នាទី និង៤៦វិនាទី (៣៦៥,២៤២២ថ្ងៃ)។ ដូច្នេះ ការបន្ថែម ១ថ្ងៃ នៅរៀងរាល់ ៤ឆ្នាំម្តង គឺជាការបន្ថែមច្រើនជ្រុល ហើយគិតត្រឹមសតវត្សរ៍ទី១៦គ.ស. ប្រតិទិន Julian Calendar នេះ ដើរយឺតជាងឆ្នាំពិតប្រាកដរហូតដល់ទៅជាង ១០ថ្ងៃ។ ហេតុដូច្នេះហើយ បានជានៅឆ្នាំ១៥៨២ សម្តេចប៉ាប Gregory/Gréroire XIII បានសម្រេចធ្វើការកែសម្រួលប្រតិទិននេះសាជាថ្មីម្តងទៀត ដោយកំណត់ថា នៅរៀងរាល់ ៤ឆ្នាំម្តង ពោលគឺ នៅឆ្នាំដែលចែកដាច់នឹង ៤ គេនៅតែបន្តបន្ថែម ១ថ្ងៃ គឺថ្ងៃទី២៩ខែកុម្ភៈ លើកលែងតែឆ្នាំណាដែលចែកដាច់នឹង ១០០ ប៉ុន្តែចែកមិនដាច់នឹង ៤០០ ថ្ងៃទី២៩កុម្ភៈនេះនឹងមិនត្រូវគេបន្ថែមនោះទេ។ ប្រតិទិនថ្មីនេះ ដែលគេហៅតាមភាសាអង់គ្លេសថា « Gregorian Calendar » ត្រូវបានដាក់ឲ្យប្រើប្រាស់ចាប់តាំងពីថ្ងៃទី៤ ខែតុលា ឆ្នាំ១៥៨២ ហើយវាគឺជាប្រតិទិន ដែលយើងប្រើប្រាស់ជាទូទៅរហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ។ ទោះជាយ៉ាងណា នៅក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្តែង គេមិនសូវជាសង្កេតឃើញភាពខុសគ្នាច្រើនប៉ុន្មាននោះទេ រវាង Julian Calendar និង Gregorian Calendar នេះ ដោយសារតែចំណុចខុសគ្នានេះ វាស្ថិតនៅចម្ងាយពីគ្នាខ្លាំង រហូតដល់ទៅ រាប់រយឆ្នាំឯណោះ។ លើកចុងក្រោយ ដែលយើងត្រូវបន្ថែមថ្ងៃទី២៩កុម្ភៈ ទៅតាម Julian Calendar ក៏ប៉ុន្តែបែរជាមិនបន្ថែមទៅវិញ ដោយអនុវត្តទៅតាម Gregorian Calendar គឺបានកើតឡើង តាំងពីឆ្នាំ១៩០០ ហើយរហូតទាល់តែដល់ឆ្នាំ២១០០ខាងមុខ ទើបករណីនេះអាចកើតមានឡើងសាជាថ្មីម្តងទៀត៕

ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោក - ហេតុអ្វីបានជាគេបែងចែក១ថ្ងៃជា២៤ម៉ោង?

នៅក្នុងនាទីប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោករបស់យើង នៅសប្តាហ៍នេះ សេង ឌីណា សូមបន្តធ្វើការរៀបរាប់ អំពីដំណើរវិវឌ្ឍន៍នៃការយល់ដឹងរបស់មនុស្សជាតិទៅលើចក្រវាល ដោយសូមលើកឡើង អំពីដំណើររឿងនៃការបែងចែកថ្ងៃទៅជា២៤ម៉ោង និងការបែងចែកម៉ោងជា៦០នាទី។ (មានវីដេអូនៅខាងក្រោម) តើហេតុអ្វីបានជា១ថ្ងៃមាន២៤ម៉ោង ? យើងដឹងថា ភពផែនដីរបស់យើងមានចលនាវិលជុំវិញខ្លួនឯងជាប់ជាប្រចាំតាំងពីដើមរៀងមក ហើយ១ថ្ងៃ គឺជារយៈពេលដែលផែនដីវិលជុំវិញខ្លួនឯង១ជុំពេញ... វាជាដំណើរការធម្មតាទៅតាមលក្ខណៈធម្មជាតិ។ ក៏ប៉ុន្តែ ហេតុអ្វីបានជាគេបែងចែករយៈពេលដែលផែនដីវិលជុំវិញខ្លួនឯងនេះទៅជា២៤ម៉ោង? ហេតុអ្វីមិន១០ម៉ោង? ២០ម៉ោង? ១០០ម៉ោង? ឬក៏ចំនួនណាមួយផ្សេងទៀត ? ហេតុអ្វីក៏ចាំបាច់ត្រូវតែ២៤ម៉ោង? ការបែងចែក១ថ្ងៃ ជា២៤ម៉ោង គឺជាមរតកដែលបន្សល់ទុកដោយពួកអេហ្ស៊ីបសម័យបុរាណ តាំងពីប្រមាណជា ២ពាន់ ទៅ៣ពាន់ឆ្នាំមុនគ.សមកម៉្លេះ។ នៅពេលនោះ អេហ្ស៊ីប ក្រោយពីបានបង្កើតប្រតិទិនសុរិយគតិ ដែលមាន ៣៦៥ថ្ងៃរួចហើយ ក៏បានធ្វើការបែងចែកថ្ងៃ ដោយអង្កន់ជារង្វាស់ពេលកាន់តែតូចបន្ថែមទៀត គឺចែកពេលយប់ជា១២ម៉ោង និងពេលថ្ងៃ១២ម៉ោង។ ការណ៍ដែលអេហ្ស៊ីបបែងចែកយប់និងថ្ងៃជា១២ម៉ោងបែបនេះ គឺ ម្យ៉ាង ដោយសារតែ ១២ ជាចំនួនដែលត្រូវនឹងវដ្តនៃព្រះចន្ទ ពោលគឺ ១វដ្តនៃព្រះចន្ទស្មើនឹង១ខែ ហើយ១២វដ្ត ឬ១២ខែស្មើនឹងមួយឆ្នាំ។ ម្យ៉ាងទៀត ដោយសារតែចំនួន ១២ គឺជាមូលដ្ឋាននៃប្រព័ន្ធលេខរបស់អេហ្ស៊ីបសម័យបុរាណ។ ប្រព័ន្ធរាប់លេខ (ឬប្រព័ន្ធរបាប់) ដែលយើងប្រើជាទូទៅ នៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គឺមានមូលដ្ឋានលើចំនួន ១០ ដែលគេហៅថា “ប្រព័ន្ធគោលដប់” ឬ “ប្រព័ន្ធទសភាគ” (Système décimal)។ ការរាប់លេខដោយយកចំនួន ១០ជាមូលដ្ឋាននេះ គឺដោយសារតែមូលដ្ឋាននៃការរាប់របស់យើង គឺរាប់ម្រាមដៃទាំង១០។ ចំពោះពួកអេហ្ស៊ីបសម័យបុរាណវិញ គេមិនរាប់ម្រាមទាំង១០នោះទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ គេរាប់ថ្នាំងដៃ ហើយរាប់តែដៃម្ខាងប៉ុណ្ណោះ ដោយយកមេដៃធ្វើជាអ្នករាប់ ហើយរាប់ថ្នាំងនៃម្រាម៤ផ្សេងទៀត (ដោយសារតែម្រាមមួយ មានថ្នាំង ៣ ដូច្នេះ ម្រាម ៤ ត្រូវមានថ្នាំង ១២)។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាអេហ្ស៊ីបសម័យបុរាណនោះប្រើប្រព័ន្ធគោល១២ (Système duodécimal) ដើម្បីរាប់លេខ ហើយការបែងចែកម៉ោងនៅពេលយប់ និងពេលថ្ងៃ ក៏ត្រូវបានធ្វើឡើង ដោយយក ១២ជាចំនួនគោល។ នៅក្នុងការបែងចែកម៉ោងនេះ អ្នកជំនាញខាងតារាសាស្រ្តអេហ្ស៊ីបបានធ្វើការបែងចែកម៉ោងនៅពេលយប់ជាមុន ដោយម៉ោងនីមួយៗត្រូវរាប់ដោយយកផ្កាយចំនួន១២ធ្វើគោល។ ផ្កាយទាំង១២នេះរះបន្តកន្ទុយគ្នា (ម្នាក់ម្តងៗ) ពេញក្នុងមួយយប់ ដោយរះក្នុងចន្លោះពេលស្មើៗគ្នា ហើយចន្លោះពេលចាប់ពីផ្កាយមួយរះ ទៅដល់ផ្កាយមួយទៀតរះឡើង ត្រូវរាប់ថាជាមួយម៉ោង។ បន្ទាប់មកទៀត ការបែងចែកម៉ោងនៅពេលថ្ងៃត្រូវធ្វើឡើង ដោយយករង្វាស់នៃស្រមោលចេញពីពន្លឺព្រះអាទិត្យធ្វើជាគោល។ នៅក្នុងការវាស់ស្រមោលចេញពីពន្លឺព្រះអាទិត្យនេះ ពីដំបូងឡើយ ពួកអេហ្ស៊ីបប្រើត្រឹមតែឧបករណ៍ដ៏សាមញ្ញមួយប៉ុណ្ណោះ គឺយកបង្គោលមួយដោតលើដីបញ្ឈរត្រង់ទៅលើ ហើយយកបង្គោលមួយទៀតដាក់ផ្តេកនៅលើដី ដោយគូសគំនូសចំណាំ ដើម្បីកំណត់ម៉ោង ទៅតាមទីតាំងនៃសម្រោលដែលចាំងពីបង្គោលបញ្ឈរ។ ក្រោយៗមកទៀត គេបានបង្កើត ឧបករណ៍ដែលកាន់តែមានភាពសុក្រិតជាងមុន ដែលគេឲ្យឈ្មោះតាមភាសាបារាំងថា “Cadran solaire” ឬតាមភាសាអង់គ្លេស “Sundial”។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងការបែងចែកម៉ោងពេលថ្ងៃ ដោយការវាស់ស្រមោលព្រះអាទិត្យនេះ ពួកអេហ្ស៊ីបត្រូវប្រឈមនឹងចំណោទ សម្រាប់ពេលព្រឹកព្រលឹម នៅពេលដែលមេឃចាប់ផ្តើមភ្លឺស្រាងៗពិបាកនឹងមើលផ្កាយ ចំណែកឯថ្ងៃក៏មិនទាន់រះដែលអាចចាំងស្រមោលឲ្យគេវាស់បាន ហើយដូចគ្នាដែរ នៅពេលព្រលប់ នៅពេលដែលថ្ងៃក៏លិចបាត់ ចំណែកមេឃក៏មិនទាន់ងងឹតខ្លាំង ដែលអាចឲ្យគេមើលផ្កាយឃើញច្បាស់នៅឡើយ។ ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហានេះ ពួកអេហ្ស៊ីបក៏បានកំណត់ថា ពេលព្រឹកព្រលឹម (ចាប់ពីចុងម៉ោងទី១២នៃពេលយប់ រហូតដល់ពេលថ្ងៃចាប់ផ្តើមរះ) ត្រូវរាប់ជា១ម៉ោង ហើយពេលព្រលប់ (ចាប់ពីពេលថ្ងៃលិច រហូតដល់ពេលដែលផ្កាយតំណាងឲ្យម៉ោងទី១នៃពេលយប់ចាប់ផ្តើមរះ) ត្រូវរាប់ជាមួយម៉ោងដូចគ្នា។ ចំណែកឯរយៈពេលចាប់ពីថ្ងៃរះ រហូតដល់ថ្ងៃលិច ត្រូវបែងចែកចេញជា ១០ម៉ោង។ និយាយជារួម គឺ ១២ម៉ោង សម្រាប់ពេលយប់ ១០ម៉ោង សម្រាប់រយៈពេលពីថ្ងៃរះដល់ថ្ងៃលិច ១ម៉ោងសម្រាប់ពេលព្រឹកព្រលឹម និង១ម៉ោងសម្រាប់ពេលព្រលប់… គិតជាសរុប១ថ្ងៃពេញ ស្មើនឹង ២៤ម៉ោង។ ក៏ប៉ុន្តែ ម៉ោងរបស់ពួកអេហ្ស៊ីបនៅពេលនោះ មានពេលមិនស្មើគ្នានោះទេ រវាងម៉ោងនៅពេលថ្ងៃ និងម៉ោងនៅពេលយប់។ ដោយសារតែពេលថ្ងៃនិងពេលយប់ត្រូវបែងចែកចេញជា១២ម៉ោងដូចគ្នាជាប់ជានិច្ចពេញក្នុងមួយឆ្នាំៗ ដូច្នេះ នៅក្នុងអំឡុងរដូវក្តៅ នៅពេលដែលថ្ងៃមានរយៈពេលយូរជាងយប់ ១ម៉ោងនៅពេលថ្ងៃមានរយៈពេលវែងជាង១ម៉ោងនៅពេលយប់ ហើយផ្ទុយពីនេះទៅវិញ នៅក្នុងអំឡុងរដូវត្រជាក់ នៅពេលដែលថ្ងៃមានរយៈពេលខ្លីជាងយប់ ១ម៉ោងៗនៅពេលថ្ងៃក៏មានរយៈពេលកាន់តែខ្លីទៅតាមនោះផងដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ សម្រាប់អេហ្ស៊ីបសម័យបុរាណនោះ ការណ៍ដែលម៉ោងនីមួយៗមានរយៈពេលមិនស្មើគ្នានេះមិនចោទជាបញ្ហាអ្វីធំដុំនោះទេ ដោយសារតែនៅពេលនោះ គេរាប់តែចំនួនម៉ោងតែប៉ុណ្ណោះ ដោយមិនត្រូវការដឹងលម្អិតអំពីរយៈពេលនៃម៉ោងនីមួយៗនោះទេ ហើយគេក៏នៅមិនទាន់ធ្វើការបែងចែកម៉ោងទៅជានាទី និងវិនាទីនៅឡើយនោះដែរ។ តាមការពិតទៅ ការបែងចែកម៉ោងចេញទៅជានាទី និងវិនាទី ដើម្បីយកមកប្រើជារង្វាស់ពេល ទើបនឹងត្រូវបានធ្វើឡើង កាលពីប្រមាណជា ៤០០ឆ្នាំមុននេះតែប៉ុណ្ណោះ ពោលគឺ នៅក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៦នៃគ្រិស្តសករាជ។ ក៏ប៉ុន្តែ ឫសគល់នៃការបែងចែក១ម៉ោងទៅជា ៦០នាទី និង១នាទី ទៅជា ៦០វិនាទី ដែលយើងប្រើរហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ គឺកើតចេញពីប្រព័ន្ធលេខ (ឬប្រព័ន្ធរបាប់) របស់ពួកបាប៊ីឡូន។ របៀបរាប់លេខរបស់ពួកបាប៊ីឡូន គឺមានមូលដ្ឋានលើលេខ ៦០ ដែលគេហៅថា “ប្រព័ន្ធគោល៦០” (Système sexagésimal) ហើយតាមរយៈប្រព័ន្ធគោល៦០នេះ ពួកបាប៊ីឡូនបានធ្វើការបែងចែករង្វង់ចេញទៅជា ៣៦០ផ្នែក ដែលយើងហៅថា “ដឺក្រេ”។ ក្រោយមកទៀត នៅក្នុងចន្លោះពី១០០ឆ្នាំ ទៅ ៣០០ឆ្នាំមុនគ្រិស្តសករាជ អ្នកប្រាជ្ញក្រិកមួយចំនួន រួមមាន អាក់ស៊ីម៉ែត (Archimède), អារីស្តាក់ (Aristarque de Samos) និងហ៊ីប៉ាក់ (Hipparque) ជាដើម បានប្រើប្រព័ន្ធលេខរបស់ពួកបាប៊ីឡូននេះ ដើម្បីបែងចែកដឺក្រេចេញទៅជា៦០មីនុត ឬនាទី ហើយនៅក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១នៃគ្រិស្តសករាជ អ្នកប្រាជ្ញរ៉ូម ដើមកំណើតក្រិកម្នាក់ ឈ្មោះថា ផ្តូលេមេ (Ptolémée/Ptolemy) ក៏បានធ្វើការបែងចែកមីនុត ឬនាទីនេះឲ្យកាន់តែតូចថែមទៀត គឺ១មីនុត ស្មើនឹង ៦០សឺកុង ឬវិនាទី។ ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងណា ពីដំបូងឡើយ ការបែងចែកនេះត្រូវបានធ្វើឡើង សម្រាប់តែរង្វាស់មុំតែប៉ុណ្ណោះ។ រហូតទាល់តែដល់សតវត្សរ៍ទី១១ ទើបរង្វាស់មុំនេះត្រូវបានអ្នកតារាស្ត្រយកទៅបំផ្លែងជារង្វាស់ពេល ហើយរហូតទាល់តែដល់សតវត្សរ៍ទី១៦ ទើបការបែងចែកម៉ោងចេញជាមីនុត ឬនាទី ត្រូវបានគេយកទៅប្រើជារង្វាស់ពេល នៅក្នុងការរស់នៅជាប្រចាំថ្ងៃជាទូទៅ៕